Биыл елде жарияланған төтенше жағдай мен карантиннің әсерінен бизнес пен жұмыскерлердің табысы төмендеп, экономикалық белсенділіктің бәсеңдегені банк секторына әсер еткені белгілі. Бірінші кезекте бизнеске берілген несие азайды. Есесіне, халықтың қарыз алуы көбейген. Екіншіден, депозиттегі ақша көбейді. Бір қызығы, девальвацияның арқасында депозиттің көбейгені байқалады. Ең бастысы, банктер қысқа мерзімде өз капиталдарын сақтап қалып, ұзақ мерзімде тіпті айтарлықтай байып отыр. Сонымен, әрқайсысын рет-ретімен…
Банктер бизнеске емес,
қарапайым халыққа көбірек сенеді
Ұлттық банктің мәліметінше, 2020 жылдың наурыз айында банктердің берген жалпы несиелерінің көлемі 14,3 трлн теңге болған еді. Тамызға дейін берілген несие көлемі 13,9 трлн теңгені құрады. Яғни, карантиндегі көктем мен жазда экономиканы несиелендіру көлемі 2,6 пайызға төмендеп кеткен екен. Дегенмен карантин шаралары бәсеңдеген қыркүйекте көрсеткіш қайта көбейіп, 14,2 трлн теңгеге көтерілді. Карантинге дейінгі деңгейге қазір жетпегенімен, осы қарқынмен келесі айда-ақ сол кездегі көлемнен асып кетейін деп тұр. Ал жыл соңына дейін осы қарқын сақталатын болса, қаңтардан бастап желтоқсанға дейінгі аралықта банктердің берген несиесі 14 пайызға бір-ақ көбеймек. Әрине, көрсеткіштің бұлайша көбеюіне төтенше жағдайдан зардап шеккен кәсіпорындарға Үкіметтің берген жеңілдетілген 600 млрд теңге несиесі де әсер етіп отырғанын ескерген жөн. Алайда Үкіметтің бұл көмегі болмаған күннің өзінде де несие нарығы 8 пайыздан артық өсер еді. Қысқаша айтқанда, жыл соңына дейін несие нарығы қарқын алып, ай санап банктен қарыз алушылар да, олардың берешек қаражаты да қарқынды түрде өспек. Бірақ бұл экономиканың өсімі емес, карантиндегі шектеуден кейінгі нарықтың қалпына келуі екені анық.
Дағдарыс кезінде бизнеске берілген несие көлемі наурыз бен қыркүйек аралығында 7,4 трлн теңгеден 7,3 трлн теңгеге азайып қалған. Есесіне, осы уақыт аралығында жеке тұлғалардың банктер алдындағы қарызы 6,8 трлн теңгеден 6,9 трлн теңгеге өсіп отыр. Яғни, пандемиядан туындаған экономикалық дағдарыстың қаржылық дағдарысқа ұласпауы үшін банктер ең алдымен бизнестің емес, жеке тұлғалардың көмегіне жүгініп отыр деген сөз.
Жалпы, соңғы жылдардағы несие нарығының көрсеткіштеріне қарай шығатын қорытынды – банктер бизнеске қарыз беруге жүрексінеді, өйткені сенбейді. Есесіне, жеке тұлғаларға тұтынушылық қарыз беруде белсенді. Жеке тұлғалар сол несиені де айналып келгенде бизнестің тауары мен қызметін тұтыну үшін жұмсайтыны анық. Алайда банктер үшін бизнеске қарағанда қарапайым халықтан алашақ болған тиімді. Кәсіби қаржыгерлер не дейтіні белгісіз, бірақ біздің ойымызша, экономиканы қаржыландырудың «Банк-Жеке тұлға-Бизнес» моделі елдегі девальвацияны күшейтіп отырған бірден-бір фактор. Өйткені бизнес өзіне керек қаражатты соңғы тұтынушылар арқылы алып отырғандықтан, өндірістегі қаржы тапшылығы соңғы тауардың қымбаттығын туындататыны түсінікті.
Девальвацияның арқасында
«байып» қалдық
Несие нарығымен салыстырғанда карантинде депозиттің айтарлықтай өскені байқалады. Наурыз айында бизнес пен жеке тұлғалардың банктердегі қаражаты 20,3 трлн теңге болса, қыркүйекке дейін көрсеткіш 2 пайызға өсіп, 20,7 трлн теңгеге жетті. Соның ішінде бизнестің жинағы 10,5 трлн теңгеден 10,6 трлн теңгеге жетсе, жеке тұлғалардың ақшасы 9,7 трлн теңгеден 10 трлн теңгеге жетті.
Депозиттегі қаражаттың 40 пайызы шетел валютасында, оның басым бөлігі долларда екенін ескерсек, банктегі депозиттің жағдайы туралы мынадай қызық картина байқалады. Наурыз айында доллар 380 теңге, қыркүйектегі орташа көрсеткіш 420 теңге айналасында болды. Яғни, карантин уақытында доллар бағамы шамамен 10 пайыз өсіп отыр. Енді депозиттегі 40 пайыз қаражатты тек доллар бағамының өскенінің арқасында көбейді десек, наурыздағы 20,3 трлн теңге қазір 21 трлн теңгеден асуы керек еді. Алайда қазір депозитте жатқан қаражат көлемі жоғарыда айтылғандай 20,7 трлн теңге. Бұдан шығатын қорытынды – депозиттегі ақша наурыздағы девальвацияның арқасында ғана өсіп отыр. Егер доллар қымбаттамағанда депозиттегі ақша азайып қалар еді.
Банктер
ешқашан кедейленбейді
Банк секторының наурыз айындағы таза пайдасы 150 млрд теңге болған. Қыркүйекте көрсеткіш 515 млрд теңгеге жуықтаған екен. «Халық банктің» жалғыз өзі қыркүйекте 189 млрд теңге таза пайда тауып, наурыз айындағы бүкіл банктің тапқан табысынан асып түсті. Банктердің тиімді бизнес жасай бастауының бір себебі дағдарыс кезінде нашар кредиттер мен сапасыз активтерден жаппай құтылғаны болуы ықтимал.
Жалпы, көктем мен жаздағы карантинде банктердің қаншалықты табысты жұмыс істегенін білу үшін осы аралықтағы меншікті капиталдарының көлеміне көз жүгірту керек. Наурыз айында банктердің капитал көлемі 3,78 трлн теңге болса, қыркүйекте көрсеткіш сәл азайып 3,77 трлн теңгені құрады. Алайда капитал көлемі несие нарығына «еріп» жүретіндіктен, яғни несие беру көбейсе, артынша бірер айдан кейін табыстың, тиісінше капиталдың да өсетінін ескерсек, жыл соңына дейін банк капиталдары қалпына келіп, тіпті жылды «плюспен» жабуы әбден мүмкін.
Оның үстіне, қыркүйекте тек қана АТФ банкі, Еуразия банкі, жабылып қалған Тенгри банкі, Азия Кредит банкі мен Пәкістанның ұлттық банкінде ғана капитал көлемі төмендеген. Қалған банктер қазірден-ақ дағдарыстан шығып жатыр.
Дағдарыстан
пайда тауып жүр
Қысқа мерзімде өз капиталдарын сақтап қалуға тырысып жатқан банктер ұзақ мерзімде көп пайдаға кенелгелі отыр. Қаржы нарығында жарты жылда 10 пайыз табыс – өте үлкен көрсеткіш. Банк секторының актив көлемі наурыз-қыркүйек аралығында 26,7 трлн теңгеден 10 пайызға өсіп 29,6 трлн теңгеге жетті.
Жыл басынан бері барлық дерлік банктердің актив көлемі өскен. Тек Нұрбанк, Хоумкредит, Қазақстандағы Қытай банкі, Касса Нова, таяуда ғана жабылып қалған Тенгри банкі, Капитал банкі, Азия Кредит банкінің ғана активі азайған. Есесіне, қыркүйек айында активтері төмендеген банктердің қатары көбейген. Олардың арасында ірі банктерден Сбербанк, Форте банкі, АТФ банкі, Еуразия банкі, Альфа банк бар.
Бұл жолғы дағдарыс қаржы нарығының емес, шағын және орта бизнестің дағдарысы болғандықтан, олардың көбінің банкрот болып жатқаны заңды. Ал банктердің активтерінің айтарлықтай өсуі сол банкрот болған кәсіпорындардың кепілзаттарын алуы есебінен болуы мүмкін. Әйтпесе, банктердің жарты жылда өз активтерін 10 пайыз көбейте алатындай елде экономикалық мүмкіндіктің болмағаны белгілі.
Бауыржан МЫРЗАБЕКҰЛЫ
