Мемлекеттік дәрі-дәрмек дистрибуциясына жауапты «СК-Фармация» компаниясының айналасындағы тексерулер нәтижесінде, оған қатысы бар бірқатар компаниялардың мемлекеттік сатып алулар мен дәрі бағаларын қолдан көтеру бойынша заңсыз әрекеттерге барғаны әшкереленіп отыр. Тексеру материалдарын жариялаған Мәжіліс депутаты Бақытжан Базарбек пен мемлекеттік аудит органдарының деректері бұл схемалардың ауқымын айқын көрсетті: дәрі-дәрмек сатып алуда мемлекетке келтірілген болжалды шығын 35,8 миллиард теңгеден асады. Құқық қорғау органдары осыған байланысты «СК-Фармация» мен фармацевтика саласындағы өзге де ұйымдар бойынша қылмыстық іс қозғап, тергеу амалдарын бастады.
«СК-Фармация» – 2009 жылы дәрі-дәрмек сатып алуды орталықтандыру және бағасын төмендету мақсатында құрылған ұлттық дистрибьютор. Алайда 15 жыл ішінде бұл құрылым көздеген мақсатына керісінше, өз қызметіне байланысты дефицит пен жемқорлық қаупінің символына айналды деуге болады. Компанияны тексеру тарихы бұған дейін де бірнеше рет қайталанған: әрбір дау-дамайдан соң басшылары ауысып отырғанымен, жүйелі мәселелер шешілмей келген. Бұл жолғы жанжалдың көлемі ерекше болып отыр.
Жоғары аудиторлық палата жүргізген тексеріс «СК-Фармация» сатып алуларындағы бірнеше заңсыз схеманы әшкереледі. Біріншіден, компания көптеген дәрілерді нарықтан бірнеше есе қымбат бағамен сатып алған. Аудиторлардың айтуынша, жекелеген препараттар құны нарықтағыдан 600%-ке дейін қымбаттатылып алынған жағдайлар тіркелген. Мысалы, аспирин таблеткасының зауыттық бағасы 28 теңге болса, «СК-Фармация» оны 76 теңгеден сатып алған – яғни үстеме маржа 172% болған. Ал кейбір тіркеуден өтпеген дәрілер бойынша үстеме баға 2000% деңгейіне дейін шарықтап кеткен. Бұл жағдайға Денсаулық сақтау министрлігінің ережелерінде дәрі бағасына 172%-ке дейін үстеме қосуға рұқсат етілуі және «импортты отандық өнім ретінде көрсету» тәрізді айла-шарғының пайдаланылуы мүмкіндік берген.
Екіншіден, «СК-Фармация» көптеген сатып алу тендерлерін бәсекесіз өткізіп, белгілі бір жеткізушілерге тиімді жағдай жасаған. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызмет (Антикор) 2024 жылдың басында компания жұмысына жүргізген талдау нәтижесінде аукциондардың жартысынан астамы жалғыз қатысушымен (бәсеке жоқ жағдайда) өтетінін анықтады. Жосықсыз жабдықтаушылар өзара ымыраласып, тендерге жұптасып қатысу және «жеңісті алма-кезек бөлісу» арқылы бағаны әдейі жоғары деңгейде ұстаған. Көптеген лоттарда баға мүлде төмендемей, тек аз бөлігінде ғана аздап арзандату болғаны анықталды. Мұндай тәсілдің кең тарағаны – картельдік сөз байласудың айқын белгісі.
Үшіншіден және ең сорақысы, «СК-Фармация» төңірегінде делдал компаниялардың қолдан жасалған өрмегі құрылды. Антикордың мәліметінше, «СК-Фармация» өндіруші зауыттармен тікелей жұмыс істемей, дәрі-дәрмекті негізсіз арадағы фирмалар арқылы сатып алған. Мұндай «прокладка-фирмалар» өздері ештеңе өндірмей, шетелден алған дәріні үстеме бағамен «СК-Фармацияға» қайта сатқан, сөйтіп мол пайдаға кенелген. Тіпті ұзақ мерзімді келісім-шартпен жұмыс істеген кейбір отандық фармкомпаниялар да өз өндірісін дамытпай, сырттан дайын өнім әкеліп өткізуге көшкен. Ұлттық қауіпсіздік комитетінің деректері бұл жайтты растайды: кейбір жергілікті фирмалар шетелден әкелінген бір реттік медициналық құрал-жабдықтарды өз қорабына салып, қазақстандық өнім түрінде «СК-Фармацияға» өткізген. Мәселен, «Eleas» ЖШС қолғап, шприц сияқты медициналық бұйымдарды қайта қаптап, жергілікті өнім деп жеткізіп отырған. Осы тәсілмен «СК-Фармация» маңайында аралас фирмалар мен жасанды өндірушілер байып, ал мемлекет пен науқастар зардап шеккені анықталды.
Бұл жемқорлық схемалардың салдарын қарапайым халық та тартты. 2022-2024 жылдары «СК-Фармация» арқылы алынуы тиіс 164 өмірлік маңызы бар препарат емханалар мен пациенттерге дер кезінде жеткізілмей қалды. Соның кесірінен онкологиялық, диабет және жүрек-қан тамыры аурулары бар мыңдаған науқастар қажетті ем-домынан қағылып, кейбірі дәрі-дәрмекке өз қалтасынан төлеу үшін қарызға батуға мәжбүр болды. Парадокс – дәл сол уақытта қоймаларда 2,8 млрд теңгенің дәрі-дәрмек артығы жиналып қалғаны анықталды. Ал жарамдылық мерзімі өтіп, пайдаланылмай қалған препараттар 279,5 млн теңге сомаға шығынға жазылып, жойылған. Яғни бір жақта қажетті дәрі тапшылығы сезілсе, екінші жақта дұрыс жоспарланбаған сатып алулардан дәрілер артылып, қоқысқа кеткен.
Мемлекет деңгейінде бұл мәселе енді қызу талқыға түсті. Мәжіліс депутаты Асхат Аймағамбетов дәрі-дәрмекті тіркеу және нарыққа шығару процесінде «өз адамдарын» өткізу, лоббизм әрекеттері барын, соның салдарынан арзан балама дәрілер шетке қалып, қымбат аналогтар үстемдік ететінін сынға алды. Оның дерегінше, саладағы мемлекеттік сатып алулардың 60%-ы бір көзден жүзеге асады, бұл бәсекеге де, дәрі сапасына да кері әсерін тигізуде. Ал Бақытжан Базарбек Мәжіліс мінберінен «он миллиардтаған залалды кім өтейді?», — деп сұрақты тікесінен қойды. Қазір Бас прокуратура «СК-Фармация» және онымен байланысты ұйымдардың қызметін кеңейтілген тергеп-тексеруге кірісті. Оның аясында Ұлттық сараптама орталығы мен Ғылыми противоинфекциялық препараттар орталығы сияқты мекемелерде де заңсыз әрекеттер анықталуда: ғылыми орталықта 166,4 млн теңгеге жүргізілген клиникалық зерттеулер іс жүзінде фиктивті болған, ал 36,7 млн теңгенің жабдығы мүлде жеткізілмегені белгілі болды. Сондай-ақ «KazMedProm» компаниясының медициналық қолғаптарды мемлекетке тым қымбат бағамен сатып, 5,3 млрд теңге шығын келтіргені әшкереленді.
Үкімет бұл жанжалдан кейін «СК-Фармацияның» болашағын қайта қарауға мәжбүр. 2025 жылы компания басшысы Еркен Жақатай қызметінен алынып, оның орнына Шымкент қалалық денсаулық басқармасын басқарған Нұрлыбек Асылбеков тағайындалды. Денсаулық сақтау министрлігі өкілдері «СК-Фармациямен» жасалған кейбір ұзақ мерзімді келісім-шарттарды бұзу дәрімен қамту жүйесін тұралатып кетуі мүмкін деп, бұл құрылымды бірден таратуға асықпай отыр. Вице-министр Ержан Нұрлыбаев күмәнді келісімдерді үзу «дәрімен қамтамасыз етуді дестабилизациялауы мүмкін» десе, министр Ажар Ғиният орталықтандыруды жою «одан сайын үлкен іркілістер туғызады» деп мәлімдеді. Әзірге ведомство 6,5 мың түрлі дәрінің бағасын қайта қарап, амбулаториялық дәрі қамту ісін 2025 жылдың соңына дейін өңірлердің деңгейіне беру арқылы жағдайды түзеуге уәде беріп отыр.
Дегенмен сарапшылар мен қоғам өкілдері «СК-Фармация» феномені түбегейлі реформасыз түзелмейді деген пікірде. 15 жыл бойы талай қаржының із-түзсіз «жұтылып» келгенін ескерсек, бұл компанияны тарату не түбегейлі қайта құру қажеттігі айқындала түсті. «СК-Фармация» денсаулық сақтау жүйесінде қара құрдымға айналды, оның қажетсіз құрылым екенін дәлелдейтін уақыт жетті», — деп ашынады бақылаушылар. Халықты қолжетімді дәрі-дәрмекпен қамтамасыз етуге тиіс тетік осылайша жемқорлық ұясына айналуы – мемлекет үшін үлкен сабақ. Алдағы уақытта саладағы монополияны жойып, сатып алу процесін мейлінше ашық жүргізу, жергілікті фарминдустрияны шынымен қолдау арқылы ғана мұндай келеңсіздіктерден арылуға болатыны анық.
Ескертпе: Кей деректер ресми аудит және тергеу материалдарына сүйеніп келтірілді. Мақалада аталған тұлғаларға тергеу аяқталғанға дейін заңды түрде айып тағылған жоқ. Дегенмен анықталған фактілер жария болып, қоғам назарында тұрғаны жағдайдың өте күрделі екендігін көрсетеді.
sn.kz
