КӨНЕ ТҮРКІ ТІЛІНДЕ ЖАЗЫЛҒАН АБАЙ ШЫҒАРМАСЫ
Дана да ұлық бас ақынымыз Абай Құнанбайұлы Алла жолына өте тамаша анықтама жазып қалдырған. Оның айтуынша, Алла жолы – ақиқаттық, растық, әділдік, шыншылдық, хақлық, туралық, адалдық, ізгілік, адамшылық жолы. Айбынды да құрметті, бәрінен жоғары және мейірімділердің мейірімдісі Аллаға иман келтірудің өзі – құры сөзден, тіл арқылы сенім білдіруден ғана тұрмайды. Раббының құлдары (пенделері) шын мәнінде Алла жолын мойындап, пәк ділімен, таза жан-жүрегімен қабылдағанда ғана ұлық ақынымыз баян етіп айтқан кәміл адам, яғни толық адам үлгісіне жақындай түсетін боламыз. Өйткені, ең жоғары мәртебелі Құдай ең бірінші кезекте әділдікті жақсы көреді, шын да хақ, растық жолын ұнатады, адамшылықты қалайды, жүрек тазалығын сүйеді.
Қазақстан Республикасының Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев ағымдағы жылдың 9-қаңтарында «Егемен Қазақстан» газетіне дана (ҳәкім) ақынымыздың мерейтойына орай жариялаған «Абай және ХХІ ғасырдағы Қазақстан» деген мақаласында былай деп жазған: «Абайдың асқан ойшылдығы оның діни талғам-танымынан да айқын көрінеді. «Алланың өзі де рас, сөзі де рас, Рас сөз ешуақытта жалған болмас», – дейді. Бұл ой-тұжырымға Шығыс пен Батыс философтарының еңбектерін терең біліп, зерттеп, зерделеп барып жеткені анық. Ал, отыз сегізінші қара сөзінде Аллаға деген көзқарасын толық білдіреді».
Ұлық (ағзам) Абайдың: «Алланың өзі де рас», – дегенінің өзіндік мағынасы үлкен, шын мәніне келгенде, бұл – иманның жеті шартының алғашқысы ақиқаттықты қалаушы Аллаға сенудің нақ өзі. Ал, «сөзі де рас», – деп отырғаны, растықты жақсы көруші бәрінен жоғары Раббымыздан келген кітаптардың барлығының да ақиқат екенін меңзегені. Бұл иманның жеті шартының үшіншісі – әділдікті ұнатушы Алланың кітаптарына сенуді көрсетеді.
Қазақ халқының маңдайына жарқыраған жұлдыздай керемет бағы болып біткен, бойына жоғары кемелділікті, ұлылық пен даналық қасиеттерін жинаған, соңына негізінен ақылмандық, даналық жолға және ізгі амал, тазалыққа толы туындылар жаратып қалдырған біртума, ұлық ақынымыз Абай Құнанбайұлының ислам діні мен оның сара жолдарынан мол хабардарлығын танытатын «Китаб тасдиқ» кітабы – шығармаларының арасындағы ең құнды, аса бағалы, шоқтығы биігі болып саналады. Бұл шығарма арабша тақырыпталған. Оны қазақшалағанда, «Аллаға сенімді бекіту кітабы» деп аталады.
Абайдың осы аталған, «Китаб тасдиқ» деп тақырыпталған кітабы ол өмірден өткен соң, 1905, 1907 және 1910 жылдары үш мәртебе ұлық ақынымыздың көзі тірі кезінде хатшысы қызметін атқарған Мүрсейіт Бекіұлы деген молданың тарапынан, сол кісінің қолтаңбасымен араб әрпінде қағазға бітілген, яғни хатталып жазылған нұсқалар күйінде кейінгі ұрпаққа сақталып жетіп отыр. Үш нұсқаны салыстыра қарағанда, олардың бір-бірінен
оншалықты жырақ кетпейтіні, анау айтқандай алшақтығы жоқтығы байқалады.
«Аллаға сенімді бекіту кітабы» – негізінен кешегі кеңес дәуірінде сол кездегі қасаң, қитұрқы саясаттың ықпалымен, жойқын кері әсерімен Абайтанушы көрнекті әдебиет зерттеушілері тарапынан өз дәрежесінде толыққанды бағаланбай, ескерілмей қалғаны рас еді. Шын мәнісінде, нақ осындай Абай шығармашылығына оң қабақ танытпаған келеңсіз жағдайдың орын алуына сол кезеңдегі қоғамымызда ислам дініне ашықтықтың мүлдем жоқтығы, керісінше, оған қарсы атеистіктің үстемдік құруы, сондай-ақ, аталмыш шығарма кітаптың араб әрпінде қазіргі қазақ тіліне өте жақын түрде жазылуымен бірге, екінің бірі тісі бата бермейтін араб, парсы сөздері араласып-құраласқан көне түркі (ескі шағатай) тілінің элементтерін молынан пайдаланып жазылу қалпы да себеп болды. Сөйтіп, өзінің күрделілігімен, исламдық және имандылық жолда көтерген тақырыбымен, аса ұлық мақсатымен, ауқымдылығымен ерекшеленсе де, елеусіз күйге түскен таңғажайып аса бағалы, өте құнды шығарма бір қарағанда, өңін айналдырғандай болып, сондай ұнамды, үлкен мәнділігі мен маңызы бар, тауып қойылған әдемі тақырыбынан шеттетіліп, жай ғана ұлық ойшыл ақынның «отыз сегізінші сөзі» деген атауды иеленіп, тағдыр талқысымен қара сөздерінің бірі болып кете барды.
Біз Алматыдағы Ұлттық Ғылым академиясы Орталық ғылыми кітапханасының сирек кітаптар мен қолжазбалар бөлімінде сақталған, бас-аяғы 199-беттен тұратын, алғашқы бетіне араб әрпінде: «Абай өлеңдері. Абайдың әдеби хатшысы Бекеұлы Мүрсейіт көшіріп жазған. 1905-жыл» деп жазылған бума-кітаптың 179-194 беттерінен «Китаб тасдиқ» («Аллаға сенімді бекіту кітабы») шығармасын араб әрпінен оқып, транскрипцалап шыққан болатынбыз. Шығарма соңында: «Йаз‘учы мулла Муррсәиййд Бекі марҳум ұғлы» деп хатқа түсіріп, көшірген кісінің аты-жөні жазылған.
Біз оқырмандарға 1905-жылы хатталған «Аллаға сенімді бекіту кітабының» («Китаб тасдиқ») көне түркі (ескі шағатай) тіліндегі транскрипциясын ұсынып отырмыз.
Абай ҚҰНАНБАЙҰЛЫ
(1905-жыл)
Ай, жүрәгімнің қуаты – фәрзәндләрім! Сізләргә адам ұғлының мінәзләрі ту‘ралы біраз сөз йазыб, йадгар қалдырамын. Ихласмәнән оқұб, ұғыб алұңызлар. Аның үчүн муҳаббатның төләуі – муҳаббат. Әууәл адамның адам[чы]лығы – ‘илм, ғақл дегән нәрсәләр бірлән. Мұның табылмақлығына сәбәблар 1-нчі хауасс сәлим һәм тән саулық. Бұлар туысұнан болады. Қалмысы, өзгәләрі[нің бәрі] йахшы ата, йахшы ана, йахшы құрбы, йахшы ұста[з]лардан болады. Талаб, ұғұм – муҳаббатдан чығады. ‘Илм-білімгә муҳаббатләндірмәк әлгі айтылған үчәуінән болады.
‘Илм-білімді әууәл басдан бала өзі іздәніб таббайды. Басұнда зорлықмәнән, йаки алдаумәнән үйүр қылу кәрәк. Үйрәнә келә өзі іздәнгәндай болғанча. Қачан бір бала ‘илм-білімді муҳаббатмәнән көксәрлік болса, сонда ғана онұң аты – адам болады. Сонан соң ғана Аллаһ тағаланы танұмақлық, өзін танұмақлық, дүниәні танұмақлық, өзі адамлығын бұзбай ғана жәлб мәнфағат, дафғ мадарратларны (мазарратларны) айұрмақлық секілді ‘илм-білімді үйрәнсә біләр деб үмід қылмақға болады. Болмаса жоқ, ең болмаса чала.
Аның үчүн көбінесә балаларны йасұнда ата-аналары хиянатчылдықға салындырұб алады. Соңынан моллаға бергән болады, йа ол балалар[ы] өзлары барған болады. Һичбір бәһрә болмайды. Ол хиянатчыл балалары талабқа да, ‘илмға да, ұстазға да, ҳәттә иман иғтиқадқа да хиянатмәнән болады. [Бұл] хиянатчыллар – йарым адам, йарым молла, йарым мүсәлман. Оларның адамчылығының кәмәләт таббағы қиынның қыйұны. Сәбәбі Аллаһ тағала өзі ҳақиқат, растлықның жолы. Хиянат – ҳақиқат мәнән растлықның дұшманы. Дұшманы артқылы чақыртқанға дос келә мә? Көңілдә өзгә муҳаббат тұрғанда ҳақлықны табмайды.
Адамның ‘илмі, білімі растқа, ҳақиқатқа құмар болыб, һәрбір нәрсәнің түбүн, ҳикмәтін білмәккә ынтықлық бірлән табұлады. Ол Аллаһның ‘илм емәс, һәмәні біләтұғын ‘илмға ынтықлық өзі дә адамға өзіндік ‘илм берәді. Аның үчүн ол Аллаһның өзінә ғашықлық. ‘Илм – Аллаһның [бір] сифаты, ол ҳақиқат. Оған ғашықлық өзі дә ҳақлық һәм адамлықдүр. Болмаса мал таббақ, мақтан таббақ, ғиззәт, ҳүрмәт таббақ секілді нәрсәләрнің мухаббатымәнән ‘илм-білімнің хақиқаты табылмайды.
Мал, мақтан, ғиззәт, ҳүрмәт адамны өзі ізләб табылса, адамлықны бұзбайды һәм көрік болады. Әгәрдә адам өзі оларға табұныб ізләсә, табса да, таббаса да адамлығы жоғалады.
Енді ҳақиқат сүйүб, чынды білмәк құмарың бар болса, адам[чы]лыққа лайықлы, ихласлы құлағыңды қой!
Әууәл дин исламның жолындағы бәндәлар иманның ҳақиқат[ын], нә сөз екәнін білсүн. Иман дегәніміз бір ғана инанмақ[лық] емәс. Сән Аллаһ
тағаланың бірлігінә уә Құранның аның сөзі екәнлігінә уә пайғамбарымыз [Мұҳаммад Мұстафа] саллаллаһу ғалейһи уә сәләмның аның тарафындан елчі екәнлігінә инандуң. Жә, нә бітді? Сән Аллаһ тағалаға Аллаһ тағала үчүн иман келтүрәмүсін, йа өзің үчүн иман келтүрәмүсін? Сән иман келтірмәсәң дә Аллаһ тағалаға [келәр] һичбір кемчілік жоқ еді. Йа өзің үчүн иман келтірсәң, йа инандұң. Ол инанмақлығың құры ғана инанмақ[лық]мәнән қалса, саған файеда бермәйді.
Аның үчүн сән өзің инанмақлығыңнан файеда ала алмадың, файдаланамын десаң, файеда берәді, кәміл иман болады. Файданы қалайча алуны білмәк керәк. Сіз «Әмәнту биллаһи кәмә һуә би әсмайһи уә сифатиһи» дедүңіз. Ол исмуллаһлар һәмә, ол Аллаһ тағаланың фиғл ғазимларының атлары. Оларның мағынасын біл һәм сегіз сифаат затиялары нә дегән сөз, кәміл үйрән. Өзіңні аның құлы біліб, өзіңә мүслім ат қойұб, тәсәллум болғанұңа раст боласын да, өз фиғлларұңны соған ҳәлүңчә ұхшатуны шарт қыл. Аллаһ тағалаға ұхшай алам ба деб, наданлық қылыб ол сөздән жиіркәнбә. Ұхшамақ – дәл бірдәйлік дағуасы бірлән емәс, сонұң соңында болмақ. Аның үчүн Аллаһ тағаланың сифатлары ҳәйәт, ‘илм, құдрәт, басар, сәмғ, ирада, кәләм, тәкуин еді. Бұл сегізіндан Аллаһ тағаладағыдай кәмәләт ғазамәт бірлан емәс болса дә бәндәсіндә дә һәрбірүнән өз ҳәлүнчә бар қылыб жаратыбды.
Йа біз өзімізнің бойұмыздағы сегіз заррә атдас сифатымызды ол Аллаһ тағаланың сегіз ұлұғ сифатұнан бас бұрғызыб, өзгә жолға салмақмәнән бізнің атұмыз мүслім бола ала ма? Болмаса керәк.
[Жә], ол сегіз сифатына сифатұмызны һәм ол атлары бірлән ағламланған фиғл Хұдаға фиғлымызны ертбәк нәмәнән табұлады, қалайча табұлады, оны білмәк керәк.
Ол Аллаһ тағаланың заты һичбір сифатқа мұхтаж емас. Бізнің ақылымыз мұхтаж, йазылмыш йоқарыдағы сифатлар бірлән тағрифлаб, танұмаққа [кәрәк]. Әгәрдә ол сифатлар бірлән тағрифләмәсәк, бізләргә мағрифатиһиуллаһ қыйұн болады. Біз Аллаһ тағаланы өзінің білінгәні қадар [ғана] біләміз. Болмаса түгәл білмәккә мумкин емәс. Заты түгүл, ҳикмәтләрінә һич[бір ҳә]кім ғақл еріштірә алмайды.
Аллаһ тағала өлчәусіз, бізнің ғақлымыз өлчәулі. Өлчәулі бірлән өлчәусізні біләргә [мумкин] болмайды. Біз Аллаһ тағаланы бір дейміз, [бар дейміз], ол бір демәгіміз дә ғақлымызға ұғұмның бір тиянағы үчүн айтылған сөз. Болмаса ол бір демәклік дә Аллаһ тағалаға лайықлы келмәйді. Аның үчүн мүмкинәтнің ічіндә нә нәрсәнің ужуды [бар] болса, ол бірлікдән құтылмайды. Һәрбір ҳәдискә айтұлатұғын бір, қадимгә тағриф болмайды. Ол бір дегән сөз ғаламның ічіндә, ғалам Аллаһ тағаланың ічіндә. Хұдай тәбәрәкә уә тағаланы китабларда сегіз субутия сифатлар бірлән уә тоқсан тоғыз әсмәи ҳүснәлар бірлән білдіргән. Бұларның һәмәсі Аллаһ [тағала]ға затия, [субутия] уә фиғлия сифатлардүр. Мән мұнда сізләргә төртәуін білдірәмүн. Анларның екәуі – ‘илм, құдрәтдүр. Сегіз сифатдан қалған алтауы – бұларға шарх. Ол алтауының бірі – ҳәйәт, яғни тіріклік. Аллаһны бір дедүк, бар дедүк, ‘илм, құдрәт сифаты бірлән сифатладық. Жә, бұл бірлік, барлық, ‘илм, құдрәт өлүдә боларлық нәрсәлар ма? Әлбәттә, ‘илмі, құдрәті бар бол[а]ды. Ҳәйәті
мағлум. Бірі – ирада, яғни ҳаламақ. ‘Илм бар болса, ҳаламақ [да] бар. Ол һичбір нәрсә[гә] ҳәрәкәт бәрмәйді. Һәмәгә ҳәрәкәт берәтұғын өзі. Ол ирада ‘илмнің бір сифаты. [Бірі] – кәләм, яғни сөйләгүчі дегән, сөз – ҳәрфсіз, дауыссыз болучы ма еді? Аллаһ тағаланың сөзі ҳәрфсіз, дауыссыз, саутсыз [еді]. Енді олай болса, айтқандай қылыб білдірәтұғын құдрәті.
Йана басар, сәмғ, [йағни] ол көргүчі, ешітгүчі дегән сөз. [Аллаһ тағаланың] көрмәгі, ешітмәгі [біз сәкілді] көзмәнән, құлақмәнән болатұғын нәрсәлар емәс, Аллаһ тағаланың көргәндай, ешіткәндай біләтұғын ‘илмінің бір сифаты.
Бірі – тәкуин, яғни барлықға келтүручі дегән сөз. Әгәр барлыққа келтірмәгі бір өз алдына сифат болса, Аллаһ тағаланың сифаты өзүндай қадим һәм әзәли [һәм] әбәди болур да, һәмишә барлықға келтірудан бошанмаса, бір сифаты бір сифатұнан үлкән йа кічі болурға жарамайды. Олай болғанда ‘илм, құдрәт сифатлары шекілді бошанмай һәр уақыт жаратуда болса, бір ихтиярсызлық чығады. [Ол] ихтиярсызлық Аллаһ тағалаға лайық[лы] емәс. Оның барлықға келтірмәгі құдрәтінә ғана бір шарх. Бұл ‘илм, құдрәт екі сифат бірлән сегіз сифат бұзұлмасдан түгәл болады. Ол ‘илм, құдрәт дә һичбір ниһаятсыз, ‘илміндә ғафләт, құдрәтіндә ебсізлік йа начарлық жоқ. Саниғын санғатына қараб біләсіз.
Бұл көзгә көрүлгән, көңілгә сәзілгән ғаламны қандай ҳикмәтмәнән йараштырыб, қандай құдрәтмәнән орнастырған, һич[бір] адам ұғлының ғақлы йәтмәйді. Бірақ бәндәсіндә дә ғақл – ҳүкмчі, ғайрат – құууат хызмәт қылучы болучы еді. Соған қараб ойлайсын, Аллаһ [тағала]ның сифатұнда солай болмақға тиүш.
Бірақ әууәлдә айтқанымыз ‘илм, құдрәт бізнің ұғуымызға ғана екі ҳисәб. Болмаса бірәу-ақ, ‘илмлі құдрәт боларға тиүш.
Олай болмаса сифатлар өз орталарұнда бірі тәбиғ, бірі мәтбуғ болады ғой. Бұл болса тағриф Раббыга йарашмайды. Сегіз сифат қылыб йана ол сифатларына «лә ғайру уә лә һуә» болыб, бұлай айтуда бұлардан бір өз алдына жәмағат йаки жәмғият чығыб кетәді. Ол болса кәлішмәйді. Әгәрдә сифатларны һәр бірін башқа-башқа дегәндә, көб нәрсәдан жиұлыб, иттифақ бірлән Хұдай болған болады. Бұлай деу батил, бір гәна құдрәт, бәндәда болған құуат, құдрәт, ‘илм, ғақлдан башқа болатұғын еді. Аллаһ [тағала]да болған құдрәт: һәм ‘илм һәм құдрәт һәм рәҳмәт. Ол рәҳмәт сифаты – сегіз сифат ічіндә йазылмаған болса да, Аллаһ тағаланың Рәҳмән, Рәҳим, Ғафур, Уәдуд, Ҳәфиз, Сәттәр, Рәззақ, Нәфиғ, Уәкил, Ләтиф дегән исмларына бинаән бір ұлұғ сифатұнан ҳисаблауға жарайды. Бұл сөзімә нақлийа дәлилім – йоқарыдағы йазылған Аллаһ тағаланың исмлары. Ғақлийа дәлилім – Хұдай тағала бұл ғаламны ғақл жәтбәйтұғын кәлісіммәнән йаратқанынан башқа, бірінән бірі файеда алатұғын қылыб жаратыбды. Жансыз жаратқанларынан файеда алатұғын жанлы ҳәйәуәнларны жаратыб, жанды ҳәйәуәнларынан файеда алатұғын ғақллы инсанны жаратыбды. Ҳәйәуәнларны асырайтұғын жансызларны еті ауырмайтұғын қылыб, [ғақл ійәсі] адамны асырайтұғын [жан ійәсі] ҳәйәуәнларны мәҳшәрда сұрау бәрмәйтұғын қылыб, енді бұларның һәмәсінән файеда аларлық ғақл ійәсі қылыб йаратқан адам
ұғылларұнан мәҳшәрда сұрау берәтұғын қылыб йаратқанлығында һәм ‘әдәләт һәм муҳаббат бар.
Адам баласын [құрт, құс] өзгә ҳәйәуәнлар сифатында йаратмай, бұл гүзәл сифатны беріб, екі аяқға бастырыб, басын жоғары тұрғызыб, дүниәні көздәрлік қылыб, өзгә ҳәйәуәнлар секілді тамақды өз басымәнән алдырмай, ыңғайлы екі қолны басқа хызмәт етдүрүб, аузына қол[ы] ас бергәндә, нә ічіб, нә жегәнін білмәй қалмасұн деб иісін алыб, ләззатлангандай қылыб ауыз үстінә мұрұнды қойұб, онұң үстүнән тазалығын байқарлық екі көз беріб, ол көзләргә нәзіклігінән, зарардан қорғаб тұрарлық [қылыб] қабақ беріб, ол қабақларны жауыб тұрғанда қажалмасұн деб кірфік жасаб, маңдай тері тура көзгә ақбасұн деб қаға беругә қас беріб, оны йүзінә көрік қылыб, бірінің қолынан келмәсдәй ісді көбдәсіб бітірмәккә, бірәуі ойын бірәуінә ұқдұрарлық тілінә сөз беріб жаратбақлығы муҳаббат емәс ба? Кім өзіңә муҳаббат қылса, [сен дә] оған муҳаббат қылмақ[лығың] қарз емәс ба?
Ақыл көзімәнән қара: күн қыздырыб, теңіздән бұлт чығарады екән. Ол бұлтлардан жаңбыр жауыб, жер жүзіндә нәчә түрлі дәнәләрні өстіріб, жәмісләрні өндүрүб, көзгә көрік, көңілгә рахат гүл-бәйчечәк[ләрні], ағач йафырақларны, қант қамышларын өндүрүб, нәчә түрлі нәбәтәтләрні өстіріб, ҳәйәуәнләр[ні] сақлатып, бұлақлар ағұзыб, өзән болыб, өзәнләр [ағұб] дәриә болыб, ҳәйәуәнларға, құсқа, малға сусын, балықларға орұн болыб жатыр екән. Жер мақтасын, кинндерін, жәмісін, кәнүн, гүлләр гүлін, құслар жүнін, етін, жұмыртқасын, ҳәйәуәнлар етін, сүтін, кучін, күрікін, терісүн, сулар балығын, балықтар икрасын, ҳәттә ара балын, балауызын, құрт жіфәгін, һәмәсі адам баласының файдасына йаса[лы]б, һич біріндә бұл менікі дерлік бір нәрсә жоқ. Бәрі бір адам баласына таусылмас азық. Миллион ҳикмәт бірлән жасалған мәшинә фабрик адам баласының рахаты, файдасы үчүн йасалса, бұл йасаучы муҳаббат бірлән адам баласын сүйгәнлігі емәс ба? Кім сені сүйсә, аны сүймәк[лік] қарз емәс ба?
Адам баласы қанағатсызлықмәнән бұл ҳәйәуәнләрнің тұқымұн құрытыб, алдұңғылар артқыларға жәбр қылмасұн деб малны адам баласының өзінің қызғанчына қорғалатыб, өзгә ҳәйәуәнләрні бірін ұчқұр қанатына, бірін күчті құуатына, бірін жүйрүк аяғына сүйәнтіб, бірін биүк жартасқа, бірін терәң тұңғұйұққа, қалың орманға қорғалатыб һәм һәрбірін өсүб-өнбәккә құмар қылыб, жас күніндә кічкәнә уақтында шафақат сиҳры бірлән басларын байлаб, қамқор қылыб қоймақлығы адам баласынан өсүб-өнүб теңлік алсұн емәс, бәлки адам баласының үзілмәс нәслінә таусылмас азық болсұн дегәнлік.
Жә, бұл ҳикмәтләрінән һәмәсінән һәм мәрҳәмәт һәм ‘әдәләт заһир тұр екән.
Жә, біз ортамызда бұл мәрҳәмәт ‘әдәләтні иманның шартынан ҳисәб қылмаймыз, аның үчүн мүслим болғанда, Аллаһ [тағала]ға тәсәллум болыб, аның жолында болмақ едүк, болғанымыз қайсы? Бұл екі ай мәнән күннән артық мағлұм тұрған [йоқ ма]? Фиғли Хұданың һичбірүн дә қарар қылмаймыз, өзгәләрдә болғанын жек көрмәйміз, өзіміз тұтбаймыз, бұ хиянатчылдық емәс ба? Хиянатчылдықға бір қарар тұрған адам йа мұсәлман емәс, ең болмаша чала мұсәлман.
Аллаһ тәбәрәкә уә тағаланың бәндәларына салған жолы қайсы? Оны көбі білмәйді. «Тәфаккәру фи әлә’ илләһи» дегән ҳәдис шәрифнің, «Инналлаһа иуҳиббул муқситыин» дегән аятләргә һичкім[нің] ихласлы көңілімәнән ‘илмі жәтіб хұблаганын көргәнім жоқ. «Әтә’ мурунән нәсә бил бирри» дегән, «Уә әҳсину инналлаһа иухиббул мухсинин», «Уәл ләзинә әмәну уә ғамилус салиҳати уләика асҳабул жәннәти һум фиһә халидун» дегәндай аятлар Құранның ічі толған ғамәлус салих, нә екәнін білмәйміз. «Уә әммәл ләзинә әмәну уә ғамилус салиҳати фә иуәффиһим ужурәһум уәл лаһу лә иуҳиббуз залимин» аятына қарасаң, ғамәлус салих залымлықның дидды (зидды) болур.
Олай болғанда, ‘әдәләт рифғат болурға кімдә-кімнің ‘әдәләті йоқ болса, ҳәйәсы йоқ. Кімнің ұяты йоқ болса, аның иманы йоқ [дегән]. Пайғамбарымыз саллаллаһу тағала ғалейһи уәссәлләмнің ҳәдис шәрифі: «Лимән лә хаяун лаһу уәла иманун лаһу» дегән дәлилдүр. Енді билгилки, иман құры инаныч бірлән болмайды, ‘әдәләт уә рифғат бірлән болады. Ғамәлус-салих ‘әдәләтлі уә мәрҳәмәтлі болмақ. Күлл тән бірлән қылған құлчылықларұң һичбірі ‘әдәләтні, мәрҳәмәтні бәрмәйді. Көзің күндә көрәді, намаз оқучы, руза тұтучыларның нә ҳәләтдә екәнлікләрін, оған дәлил дә кәрәк емәс. Бәлки ‘әдәләт – барча ізгүлікнің анасыдүр. Инсаф, ұят – бұл ‘әдәләтдан чығады. Аның үчүн ‘әдәләтлі адамның көңілүнә келәді: «Мән өз көңілімдә халқ мәніңмәнән мұндай-шондай қылықларұмнан мұғамәлә қылса екән деб ойлаб тұрыб, өзім шул қылықларұндан мұғамәлә қылмағанлығым жарамайды ғой» деб шул өзі ‘әдәләт да һәм инсаф да емәс ба? Ол һәмә йахшылықның басы емәс ба? Йа олай халқ мәнән сол ойды ойлаған кісі халлақына шүкрні негә ойламасұн?
Шәкірлікдан ‘әдәләт[нің] бәрі тұуады. Енді зинһар ‘әдәләт шафақатдан бошанмаңлар. [Әгәр] онан бошансаңыз иман да, адамлық да, һәмәсі босанады. Аллайар софының: «Бір пәрдәдан йүз пәрдә бижай» дегәні басұңа келәді. Енді бізнің башдағы тағриф бойұнча Хұдай тағала ‘илмлі, раҳмлы, ‘әдәләтлі құдрәт еді. Сен дә бұл ‘илм, раҳм, ‘әдәләт үч сифат бірлан сифатланмақ, ижтиһадін шарт етдүң, мұсәлман болдұң һәм толұқ инсаниятұң бар болады. Билгилки, жәуәнмәрдлік үч хасләт бірлән болұр дегәнләр: сыдқ, кәрәм, ғақл, бұл үчіндан сыдқ – ‘әдәләт болұр, кәрәм – шафақат болұр, ғақл мағлұмдүр, ‘илмнің бір аты екәнлігі. Бұлар – һәр адамның бойұнда Аллаһ [тәбәрәкә уә] тағала тахмин бар қылыб жаратқан. Бірақ оған рәуәж беріб гүлләндүрмәк, бәлки адам өз ҳәлінчә кәмәләткә йәткізбәк жеһәтіндә болмақ. Бұлар – өз ижтиһадүң бірлән ниййәт халис бірлән ізләнсәң ғана берүләтұғын нәрсәлар, болмаса йоқ. Бұл айтылмыш үч хасләтнің ійәләрінің алды – пайғамбарлар, онан соң әулиәләр, онан соң ҳәкимлар, ең ахиры – кәміл мұсәлманлар. Бұл үч түрлі фиғл Хұданың соңында болмақ, өзін құл біліб, бұл фиғлларға ғашиқ болұб, тұтұнмақны пайғамбарлар үйрәтді әулиәләргә, әулиәләр оқыды, ғашиқ болды. Бірақ ұхрауийй файдасына ғана күзәтді. Ғашиқлықлары шул ҳәләткә йәтдіки, дүниәні, дүниәдәгі тиәрлік файдасын ұмұтды. Бәлки хисабқа алмады[лар]. Ҳәкимлар дүниәдә тиәтұғұн файдасын сөйләділәр. Ғибрат көзімәнән қарағанда, екісі дә бірінән бірі көб йырақ кетбәйді. Аның үчүн һәр бірінің сөйләуі, айтұуы басқача болса да, Аллаһ
тағаланың санғатына қараб, фікірләнмәкні екісі дә айтдылар. Фікірләнмәк соңы – ғибратланмак болса кәрәк. Бұл ғақл, ‘илм – һәр екісі дә өзүн зорға ҳисабламақны уә зұлм[лық]ны, адам өзүндәй адамны алдамақны жек көр[ә]діләр. Бұл – ‘әдәләт. Һәр екісі дә мәрҳәмәтлі, шафақатлы болмақны айтыб бұйұрдылар. Бұл – раҳим болса кәрәк. Бірақ менің ойұма келәді: «Бұл екі тайефа һәр екісі өзләрінә бір түрлі нәфсін фида қыл‘учылар» деб. Йағни бәндәлікнің кәмәләті әулиалық бірлән болатұрған болса, күлл[і] адам тәрк дүниә болыб, «Һууа» деб тариқатқа кірсә, дүниә уайран болса кәрәк. [Бұлай болғанда], бұларны кім асырайды, малны кім бағады, дұшманны кім тоқтатады, киүмні кім тоқұйды, асдықны кім егәді, дүниәдағы Аллаһ тағаланың бәндәлары үчүн йаратқан хазинәларын кім іздәйді? Ҳәрәми, мәкрүһи бұлай тұрсұн, Хұдай тағаланың құууатұң бірлән ижтиһадұң, ғақлұңмәнән тауыб, рахатын көрмәгүңә бола жаратқан, бәргән ниғмәтләрінә андин көрмәк, ҳудурға суық көз бірлән қараб, ескәрусіз ташлаб кетмәк ғақлға, әдәбкә, инсафқа дұрыст ма?
Саҳиб ниғмәткә шәкірлігүң жоқ болса, әдәбсізлік бірлән гүнәһкәр болмайсын ба? Екінчі – бұл жолдағылар хур болұб, дүниәдә жоқ болұб кету дә хауфі бар уә кәфирләргә жем болыб кету уә қайсыбір сабрсызы жолынан тайыб, сабрмәнән бір қарар тұрамұн дегәні өліб кәтсәлар кәрәк емәс ба? Әгәрдә бұл йол йарым-йартыларына ғана айтұлған болса, йарым-йарты раст дүниәдә бар бола ма? Раст болса, һәмәгә [бірдәй] раст болсұн, алалаған ‘әдәләт бола ма [һәм] алалаған раст бола ма? Олай болғанда, ол жұртда ғұмр йоқ болса кәрәк. Ғұмр өзі – ҳақиқат. Қай жердә ғұмр жоқ болса, онда кәмәләт жоқ. Бірақ әулиәләрнің бәрі дә бірдәй тәрк дүниә болмаған. Ғашәрән мүбәшәрәндан ҳәдрәті (ҳәзрәті) Ғұсман, Ғабдуррахман бин Ғауф уә Сағд бин Әбу Уаққас үчәуі дә үлкән байлар еді. Бұл тәрк дүниалық йа дүниа ләззатына алданыб, ижтиһадым чала қалады деб бойұна сәнбәгәнлықдан, йаки ҳирс дүниалықдан ғауамның көңілүн суытбақ үчүн рәнжугә сабр етүб, өзүн фида қылыб: «Мән жаныммәнән ұрұс қылғанда, халқ ең болмаса нәфсиййсімәнән ұрұс қылыб, һәууә’ һәуәсдан һәрбір арзуй нәфсиййдән суыныб, ‘әдәләт уә мәрҳәмәт муҳаббатына бір қарар болұр ма екән» деб үмідмәнән болса кәрәк. Олай болғанда ол да жұртқа қылған артұқ муҳаббатдан ҳисәб. Бірақ бұл жол бек нәзік, [бек] четін. Бұ йолда рийасыз жеңілдіксіз бір қарар тауыб, іздәнгән ғана [кісі] ішінің кәмәләтінә жәтбәк – бұл заманда нәдір. Бұған ‘илмнің дә зоры, сидқ, ғайратның да зоры, муҳаббатның халлақына да уә халқ ғаламға да бек зоры табылмақ кәрәк. Бұларның жиұлмағы қиұнның қиұны, бәлки фитнә болур.
Башына һәрбір өзүнә өзгәчәлік бәрмәк – адам ұғлын бір бұзатұғұн іс. Һәрбір наданның біз тариқатқа кірдік деб жүргәні – біз бұзұлдұқ дегәнү бірлән бір болады.
Ҳәкім, ғалым аслда бір сөз, бірақ ғұрфда башқалардүр. Дүниәдә ‘илм заһирі бар, олар – айтылмыш йазылмышлар, оны нақлия деб дә айтадылар. Бұл нақлияга жүйрүклар ғалым атаналар. Әммә Хұдай тәбәрәкә уә тағала һичбір нәрсәні сәбәбсіз йаратмаған. Мұны ізәрләб, «Тәфаккәру фи әлә’ илләһи» [дегән] аятына (әсілінде аят емес, ҳәдис-Е.Қ.) бінәән бұл санғаты
Хұдадан ізәрләб уә құмар болұб ғибратланучыларга тыю йоқ. Бәлки санғатынан сәбәбін білмәккә құмарлықдан саниғына ғашиқлық чығады. Хұдай тәбәрәкә [уә тағала]ның затына бәндәсінің нетәк ғақлы жәтбәсә, дәл сондай ғашиқмин демәк[лік] дә орұнсыз. Ғашиқ ма‘шұқлыққа халиқ бірлән махлұқ ортасы мүнәсибәтсіз Аллаһ тағаланың бәндәсин муҳаббат [уә] мәрҳәмәт бірлән жаратқанұн біліб, муҳаббатына муҳаббат билан [ғана] елжірәмәкді Хұдаға ғашиқ болды дәйміз. Олай болғанда, бұл ҳикмәт Хұдаға бәндә өз ғақлы жәтәрлік қадар ғана білсәм дегән һәр[бір] ішнің сәбәбін ізләнучіләргә ҳәкім ат қойадылар. Бұлар ҳаққ бірлән батилны айырмақға уә сәбәбләрні білмәккә тырышмақ[лық]лары [бірлән] һәмәсі адам [баласының] файдасы үчүн ойұн-күлкі түгүл, дүниәдағы күллі ләззәәті бұларға екінчі мәртәбәдә қалыб, бір гәна ҳаққны таббақ, һәр нәрсәнің сәбәбін таббақ бірлән ләззәәтләнәділәр. Адасбай тура ізләнгән ҳәкімлар болмаса, дүниә уайран булур еді. Фиғл бәндәнің қазығы – осы йахшы ҳәкимлар уә һәр нәрсә дүниәдә бұларның истихражы бірлән рәуәж табады. Бұларның ішінің көбі дүниә ісі, ләкин осы ҳәкімләрнің йасаған уә айтқан ішлары: «Әд-дүниә мәзрәғат ул-ахирәти» дегәндай, ахирәткә егіндік болатұғұн дүниә сол. Һәр бір ғалим – ҳәкім емәс. Һәр бір ҳәкім – ғалим. Ғалимләрнің нақлийасы бірлән мүсәлмән иман тақлиди кәсіб қылады. Ҳәкімләрнің ғақлийаты бірлән жәтсә, иман йақини болады. Бұл ҳәкимлардан мұрад мұсалман ҳәкимлары болмаса, ғайри диннің ҳәкимлары – әгәрчә «фатлубни тәжидуни» делінсә дә, дүниәнің [һәм] адам ұғлы [ғұмры]ның сырына жәтсәләр дә, дин ҳақның мағрифатына жәтәлмағанлар. Бұларның көбі иманның йәті шартындан бір Аллаһны танұмақны ғайрилар, йағни алтауына кімі мүнкир, кімі күмәнлі болұб, тәҳқиқлай алмағанлар. Әгәрчә бұлар дин ұстазымыз емәс болса да, диндә башчымыз Хұданың елчісі Пайғамбар[ымыз] саллаллаһу тағала ғалейһи уә сәлләм[нің ҳәдис шәрифі]: «Хайрун-нәс мән йәнфағун-нәс» дегән. Бұл ҳәким[лар] ұйқұ, тынычдық, һәуәс, қызықның бәрін қойұб, адам баласына файдалы іш[лар] чығармақлығына, йағни электрийаны тауыб, асиманнан жайды бұрұб [алыб], дүниәнің бір четүнән ҳәдір (ҳәзір) жауаб алыб тұрұб, от мәнән суға ҳилесин тауыб, миң адам қыла алмас[дай] хызмәтлар ішлатыб қойыб тұрғанлығы уә хусусан адам [баласы]ның ғақлийй фикрін ұстартыб, ҳаққ бірлән батилни қалай айұрмақны үйрәткәнлігі барчасы нәфғлік болған соң, бізнің оларға міндәтдарлығымызға дау жоқ.
Бұл замананың муллалары ҳәким атына душман болар. Бұлары білімсізлік, бәлки бұзұқ фиғл, «Әл-инсән ғадууу бимә жәһлгә» ҳисаб. Оларның шәкірдларының көбі біраз ‘араб-фарсыдан тіл үйрәнсә, бір йарым болұмсыз бәҳс үйрәнсә, соған мәз бо[лұ]б өзінә өзгәчәлік берәмін деб әуәрә болұб, халққа, жұртқа файдасы тимәк түгүл, түрлі-түрлі дарарлар (зарарлар) ҳәсил қылады. Һәй һәууәмәнән, мақтанмәнән ғауамны адастырыб бітірәді. Бұларның көбі әнчәйін жәәһил түгүл, жәһлләр гәплік талаб болса, қайда ҳаққ сөз келсә, ҳәдір (ҳәзір) инсафқа қайтсұн һәм ғибратлансұн. Раст сөзгә ор қазыб, тор жасамақ нә дегән инсаф, құры өзімчілдік һәр өзімчілдік [һәрбір] адам баласын бұзатұғұн фиғл. Растның бір аты – ҳаққ. Ҳақның бір аты – Аллаһ. Бұған қаршы қаруласқанча, мұны ұғұб, ‘әдәләт бірлән тәфтішләугә
кәрәк. Мұндай фиғл[дар]дан күфр хауфі дә бар уә йәнә Пайғамбарымыз [саллаллаһу ғалейһи уә сәлләм]нан: «Ахир заманда бір йыллық бір күн болар» дегәндә, саҳәбә-и кәррәмлар: «Бұ бір йыллық күндә намазы нәчау болар?» деб сұрағанда: «Онұң фатуасин шул заманның ғалимлары біләр» дегән сөзінән ғибратланыб қарасаң, замана өзгәру бірлән қағидалар өзгәрілмәгін білдіргәні мағлұм болады. Бұ күндә[гі] тәҳсил-ул ғулум ескі мәдрәсәлар ғұрфында болыб, бұл заманға файдасы йоқ болды. Соған қарай Ғұсманияда мәктәб ҳәрбиййә (қолжазбада ҳәркбиййә деп жазылған-Е.Қ.), мәктәб әршәдиййәлар салыныб, жаңа низамға айланған. Мұндағылар ұзақ йыллар ғұмр өткізіб, өлчәулі ‘илмні ғана файдасыз ұзақ бәҳслар мәнән үйрәтәмін деб күнүн өткүзіб мәғишәт дүниәдә надан бір ешсіз адам болыб чығады да, һич[бір] ҳәрәкәткә лийақаты жоқ болған соң, адам алдауға, адам аулауға салұнадылар. Көбінесә мұндай ешсіз[ләр]нің насиҳаты да тәсирсіз болады. Дүниәнің мағмурлығын бір түрлі ғақлға нұр бәріб тұратұғұн нәрсә.
Жоқчылықның адамны ҳәйәуәнләндіріб жібәрәтұғын[ы] да болады. Билкулл дүниәні уә ‘илмін білмәй қалмақлық – бір үлкән дарарлы (зарарлы) наданлық, ол Құранда сөгүлгән. Дүниәдә кімдә-кім өзінә өзгәчәлік бәрмәк қасды бірлән малға муҳаббатын аударған[лар] дүниә[дә], болмаса иҳсәндә қолұм қысқа болмасұн [деб] һәм өзім бірәугә тамағлы болмайын деб [малға] муҳаббатын аудармай ізгүлікке бола ҳалал кәсб бірлән табқан дүниә емәс. Біз ‘илмні сатыб, мал ізләмәк емәсміз. Мал бірлән ‘илм кәсб қылмақмыз. Һунәр – өзі дә мал, һунәрні үйрәнмәк өзі дә иҳсән. Бірақ ол һунәр ‘әдәләтдан чықмасұн, шарғыға муафиқ болсұн. Адамға ҳәлүнчә иҳсәнлі болмақ – қард (қарз) іш. Бірақ өзгәләрнің иҳсәнінә сүйәнмәк дұрст емәс. Муллалар тұра тұрсұн, хұсусан бұл замананың ешәнләрінә бек сақ болұңлар. Олар – фитнә ғалим, бұлардан дарардан (зарардан) башқа [һич] нәрсә чықмайды. Өзлары ҳүкм шариғатны таза білмәйді, көбі надан болады. Аннан асыб өзін-өзі әһл тариқат біліб йәнә бірәуні жәткізмәк дағуасыны қыладылар. Бұл іш олардұң сыбағасы емәс, бұларның [йеткүзмәгі мұҳал, бұлар адам аздыручылар, ҳәттә дінгә дә дарарлыдүр (зарарлыдүр). Бұларның] сүйәнгәні – наданлар, сөйләгәні – йалған, дәлиллары – тәсбиҳы мәнән чалмалары, онан басқа һич нәрсе жоқ.
Енді біліңізлар, әй, фәрзәндлар! Құдай тағаланың жолы дегән жол Аллаһ тағаланың өзүндай ниһәйәтсіз болады. Онұң ниһәйәтінә һичким жәтбәйді. Бірақ сол жолға жүруні өзінә шарт қылыб кім қадам басды, ол таза мұсәлман, толұқ адам делүнәді. Дүниәдә түбкүр мақсұдұң өз файдаң болса, өзің ниһәйәтлысын, ол жол Хұданың жолы емәс. Ғаламнан жиұлсұн, маған құйұлсұн, менің отырған орнұма ағыб келә берсүн дегән ол нә дегән инсаф? Сенән нә түрлі болса да, йа дүниәңнан, йа ғақлұңнан, йа малұңнан ‘әдәләт, шафақат секілді бірәуләргә йахшылық тигізбәк мақсұдұң болса, ол жол – Хұданың жолы. Ол – ниһәйәтсіз жол. Сол ниһәйәтсіз жолға айағұңды берік басдұң, ниһәйәтсіз Хұдаға тақарраба ҳәсил болыб хасс ізгү құлларұңдан болмақ үмід бар. Өзгә жолда нә үмід бар? Кәйбірәуләрнің бар һунәрі, бар мақсұды киүмүн түзәтбәк, йүрүс-тұрұсұн түзәтбәк болады да, мұнұсұн өзүнә бір дәуләт біләді. Бұл ішләр[інің] бәрі өзүн көрсәтбәк, өзүн [өзү] базарға
салыб, бір ақыли көзүндәгі аҳмақларға «бәрәкәлді» дегізбәк. «Осұндай болар мә едік?» деб бірәу[ләр] талабланар, бірәу[ләр] «осұндай бола алмадиқ» деб күйүнар. Мұнан нә файеда чықды? Мұнча әурәләніб сыртұңны бір сүйгән қаумұңа ұхшатарсын, сыртқа хассиййәт бітбәйді. Аллаһ [тағала] қарайтұғұн қалбұңа, бойамасыз ихласұңа хаассиййәәт бітәді. Бұл айнаға табынғанларның ғақлы қанчалық өсәр дейсін? Өссә ақыл, ол түбсіз терәң йахшылықны сүймәклікмәнән өсәр.
Хұдай тағала дүниәні кәмәләтлі чәбәрлікмәнән жаратқан екән һәм адам баласын өссүн-өнсүн деб жаратқан. Сол өсүб-өну жолындағы адамның талаб қылыб іздәнәр қардлы (қарзлы) ісінің алды – әууәл досұн көбәйтбәк. Ол досұн көбәйтбәкнің табылмағы – өзүң өзгәләргә қолұңнан кәлгәнчә достлық мақамында болмақ. Ең айағы һичкимгә қас сағынмаслық һәм өзүнә өзгәчәлік бәрәмүн деб өзін тілімен йа қилиқмин [өзін өзі] артұқ көрсәтмәк мақсұдынан аулақ болмақ.
Мұнұң әууәлгісі – кімгә достлығұң болса, достлық – достлық чақырады. Екінчісі – қасдық қылмақ, хор тұтмақ, кемітбәк, олар душманлық чақырады [һәм] өзі өзін өзгәчә тұтамын демәк[нің] түбі – мақтан. Һәрбір мақтан – бірәудан асамын дегән күнчіллікді бітірәді дә, күнчіллік – күнчіллікді қозғайды.
Бұл үч [түрлі] ісдің жоқлығы адамға көңілінә тынычлық бәрәді. Һәрбір көңіл тынычлығы көңілгә талаб салады. Күлл адам баласын хор қылатұғұн үч нәрсә бар. Сонан қачбақ кәрәк. Әууәлі – наданлық, екінчісі – ерінчәклік, үчүнчісі – залимлық біләсін. Наданлық – ‘илм-білімнің жоқдығы, дүниәдә һич[бір] нәрсәні оларсыз біліб болмайды. Білімсізлік – ҳәйәуәнлық болады. Ерінчәклік – күллі дүниәдәгі һунәрнің душманы. Талабсыздық, жігәрсізлік, ұйатсыздық, кедәйлік – бәрі осұдан чығады. Залимлық – адам баласының душманы. Адам баласына душман болса, адамнан бөлүнді, бір жыртқұшы ҳәйәуән ҳисабұна қосұлды.
Бұларның емі – халлақына муҳаббат, халқ ғаламға шафақат, ғайратлы, тұрлаулы, ‘әдәләтлі, ішінің алды-артұн байқарлық ‘илм[і білімі болсұн], ол ‘илм [білім]і ‘илмға (1910-жылғы қолжазбада ‘илмға емес, Хұдаға деп жазылған, сол кейінгі нұсқа дұрыс-Е.Қ.) мұқтәдә болсұн. Йағни Хұдай тағала бұл ғаламны йаратды, ерінбәді. Хұдай тағала кәлісіммәнән, ҳикмәтмәнән кәмәләтлі бір жолға салыб йасады. Сізләрнің ішүңіздә дә бір йахшылықны бінә қылыб, арқа сүйәгән чәбәрлікмәнән болсұн. Йәнә Хұдай тағала һәр нә йаратды, бір түрлі файдалы ҳикмәті бар. Сенің дә ішүңнан бір дарар[лар] (зарар[лар]) чығыб кәткәндай болмай, көб файда боларлық бір үмиді бар іш болсұн. Бұларсыз іш – іш емәс. Бәлки бұларсыз тағат да тағат емәс.
Билгилки, Хұдай тағала һич[бір] нәрсәні ҳикмәтсіз йаратмады уә һич бір нәрсәгә ҳикмәтсіз тәклиф қылмады. Бәрінің ҳикмәті бар, [бәрінің] сәбәбі бар. Бізнің ғауам бұлай тұра тұрсұн, ‘илмға муҳаббаты барларға сәбәб фарұдларны (фарұзларны) білмәккә ижтиһад ләзім. Сізгә һәр[бір] ғамал қылсаңыз, ізгүлік деб қыласыз. Ізгүліккә [бола] қасд етүб ниййәт етәсіз, ниййәт аның фарұдындан (фарұзындан) ҳисаб. Пайғамбарымыз саллаллаһу тағала ғалейһи уәссәлләм: «Иннәмәл-ағмәл бин-нийат» деб айтқан. Енді
ниййәт айтдұңыз, тәһәрәт алмақға, намаз оқұмаққа, рузә тұтмаққа, бұл тағатлар да ниййәтүңіз заһирүндә қалыбсыз ғибадатқа жәтбәгәнлігі кәмчілік емәс ба? Сізнің батинұңыз таза болмағы ол емәс болыб, бұл заһир ғибадатұңыз иманлы болғаннан соң ғана фард (фарз) болған. Сізнің заһирұңыздағы ғибадат – батинұңыздағы иманның көләңкәсі һәм шул иманның нұрланыб тұрмағына көрік үчүн бұйрұлған. Аның үчүн ғұламалар: «Иман екәу емәс, бірәу, бірақ ізгү тағатмәнән нұрланады. Тағат жоқ болса, күңгіртләнәді. Бәлки сөну дә хауф[і] бар» дегән. «Әгәр наданлар ол ғибадатның ічкі сырын ескәрмәй қылса, соны қылыб жүріб, иманы сөнәр» дегән мәнің хауфім бар.
Олар: «Хасс осы ғибадат екән – Хұданың бізгә бұйұрғаны, біз осұны қылсақ, мұсалмандық кәміл бол[а]ды» деб ойлайды. Ол ғибадат күзәтчі еді. Йа, күзәтчі күзәткән нәрсәсінің аманлығын ойламай, бір гәна ойау тұрмағұн қасд қылса, ол нә күзәт? Күзәткән нәрсәсі қайда кетәді? Мақсұд – күзәтілгән нәрсәнің аманлығы, [тазалығы] емәс ба?
Ай, ишәрәтдән хабарсызлар қара! Бұл ғибадатдан бір үлкәні – намаз. Ол намаздан әууәл таһарат алмақ, аннан соң [ғана] намазға шуруғ қылмақ. Ол таһаратның алды – истинжа еді. Мұны бір берік ойлаб тұр. Айағы – [екі] айақға мәсҳмәнән бітучі еді. Бұлар һәмәсі, болмаса көбі ишәрәт [еді]. Истинжада көтүңізні жуасыз, ол сізнің көтүңізнің һичкімгә керәгі йоқ еді. Аныңмәнән сезімді тазалыққа кіргәнлігіңді, кәміл ихласұңды көрсәтіб, ічімнің сафлығының соңында халқ көрәр, сыртымны да пәк етәмүн һәм көзгә көрүнбәйтұғұн ағдаларымны (ағзаларымны) да пәк етәмүн, бұл пәклігімнің үстүндә Аллаһға дұға етәмүн деб хазырланасыз.
Енді намазның аты – салауат. Салауат – дұға мағнасында дегәнлар.
Айақда, мойұнда болған мәсҳлар – ол жумақ емәс, өзлары да жуулы деб көрсәткән ишараты.
Намаздан әууәл құлақ қақдұңыз, гәрче Аллаһ тағаланы йоқарыда деб мәкән исбәт етмәсәң дә, бикерәк созу әдәбсіз болыб, гүнәһ дариасына ғарақ болдым, йағни дүниә һәуәсінә ғарақ қылмай, қолымнан тарт, йағни құтұларлық йәрдәм бернің ишараты.
Аннан соң қийамда тұрұб, қол бағламақ – құл хажа алдұнда тұрмақ фұқара падишаһ алдұнда тұрғаннан артұқ Аллаһ [тағала]ның қадирлығына, өзі[нің] ғажизлығына, иқрарының беріклігін көрсәткәнгә ишарат[ы].
Қыблаға қарамақ – гәрче Хұдай тағалаға һичбір орұн мумкин емәс болса да зийаратын фард (фарз) еткән орұнға йүзін қаратыб, шундағы дұғадай қабуллыққа йақин болар ма екән дегән ишарат[ы].
Аннан соң қира’әт, йағни фатиҳа сурасын оқұйсын, ол да бірақ сөз ұзарады. Ол фатиҳа сурасының мағналарында көб сыр бар.
Рукуғ – баш ұрмақ алдұнда Хұда ҳәдіргә (ҳәзіргә) ұхшаш ол да ишарат. Сәждәлар – әууәл жердән йаралғанына иқрарының алды, екінчісі йәнә жергә қайтмағына иқрары, баш көтәрмәгі йәнә тіріліб, сұрау бермәгінә иқрарының ишараты.
Қағда ул-ахир – дұғаның ахырында Аллаһға тәҳиййәт, андән тәшәһһәдә, андән салауат пайғамбарымыз [саллалллаһу ғалейһи уә
уат пайғамбарымыз [саллалллаһу ғалейһи уә ағала]дан нә тіләб дұға етдүңіз. Ол дұғаның хазинасына күлл мұсәлман[лар]ны ортақлаштырыб, оларға да сәләмәәтчілік [тіләб] һәм рәҳмәт тіләб бітірәсіз.
Жә, бұл сөздән нә ғибрәтләндүк? [Тәмәм].
Йаз‘учы мулла Муррсәиййд Бекі марҳум ұғлы.
Құралбек ЕРГӨБЕКОВ.
Араб әрпінен оқып, кирилше транскрипциясын жасаған.
