Ресей депутаты Вячеслав Никоновтың мәлімдемесін қалай түсінеміз?
Қазақ қоғамының ашуын қоздырған әңгіменің астарында не жатыр? Орыс саясаткерлері мен қайраткерлері Қазақстанның аумақтық тұтастығына неге шұқшия береді? Сонда теріскейдегі көршіміз өз жерімізді өзімізге сыйлаған ба?
Жақында Ресейдің мемлекеттік арнасынан Дума депутаты әрі ток-шоу жүргізушісі Вячеслав Никонов «Қазақстан территориясы – Ресейдің сыйы» деп салды. Оны қолдаған екінші біреу «Украинаның тең жартысы да өз аумағы емес» деп қосып қойды. Іле-шала Қазақстанның Сыртқы істер министрлігі Ресейге нота жолдап, осындай «арандатушылық әрекеттердің жиілеп кеткеніне» алаңдады. Ізінше Никоновтың өзі «қазақ халқына ыстық ықыласын» білдіргенімен, кешірім сұраған жоқ.
Бірден айтайық, Қазақстан мен Ресей арасындағы аумақтық мәселелер толық реттелген. 2005 жылы Нұрсұлтан Назарбаев пен Владимир Путин қол қойып, 7 400 шақырымдық Қазақстан–Ресей шекарасын белгіледі. Келісімді екі елдің де парламенті бекіткен. Яғни, көршілер арасында ресми жер дауы жоқ.
Бірақ Солженицын, Дугин, Жириновский, Лимонов, Бондарев, Распутин секілді орыс шовинистері баяғыдан «бәрі менікі» дейтін парықсыз байбаламға құмар. Олардың ойынша, украин деген халық жоқ, қазір Украина деп жүргеніміз 1918 жылы немістердің айтағымен құрылған Малороссия екен. Балтық жағалауы да ежелгі орыс жері екен, өйткені онда орыс солдатының қаны төгілген. Молдованы түріктерден Ресей босатқан, Грузияны талай қауіп-қатерден Ресей құтқарған, сондықтан олардың өз алдына ел болғаны әділетсіздік екен. Тіпті, қызды-қыздымен алыстағы Америкаға айбат шегіп, «Ресей патшалығы Алясканы сатпаған, жай жалға берген» дейтіні бар. Ал біз туралы сөз қысқа. Солтүстік өңірді қазаққа большевиктер сыйлапты-мыс.
Кейде осындай қисынсыз сандырақты айтқан адамдардың ақыл-есі түзу ме деген күмән туады. Мысалы, «Солтүстік Қазақстанда адам тұрмаған, қазақтар одан оңтүстікке қарай қоныстанған» деп айды аспанға шығарған Вячеслав Никонов әйгілі ММУ-дың тарих факультетін бітіріпті. Алайда депутат адамзат тарихы былай тұрсын, Ресейдің өткен өмірінен бейхабар сияқты.
Әлемнің алтыдан бір бөлігін иемденген Ресей империясы мен Кеңес Одағы әуел баста Мәскеу князьдігі дейтін шағын ғана мемлекет болғаны белгілі. Алтын Орда ыдыраған соң көршілерін тынымсыз тықсырып, от қарудың күшімен отарлаған орыстар ұлан-байтақ империя құрды. Ресейдің өстіп бірте-бірте ұлғайғанын, империя құрамына кірген аймақтарда басқа бір халықтар мекендегенін кезінде ешкім жоққа шығармайтын. Гумилев, Карамзин, Соловьев, Ключевский сынды ғалымдар да, қазақ даласын отарлауға қатысқан Кириллов, Татищев, Неплюев, Скобелев секілді шенеуніктер де жасырмайтын. Ал Вячеслав Никонов тектес шовинистерге бәрібір ме деп қалдық. Кешегі әкіреңдеген өктем күндерін қия алмай ма, жатса-тұрса бастан ұшқан сол дәуреннің қайта оралғанын армандай ма, әйтеуір ауық-ауық Қазақстанға қарап үріп тұруды әдетке айналдырған.
Сонымен, жан-жағын түгел жайпап, жазықсыз қаншама жұртты қырып-жойып, Тынық мұхиттың жағасынан бір-ақ шыққан Ресей империясы XVII ғасырда қазақ даласына көз тігеді. Бірақ көшпелілердің іргесі берік еді. Орыс воеводалары «Посольский приказ» деп аталатын сыртқы істер әкімшілігіне жазған бір хатында Сібірдің оңтүстігін саны мол, әскері күшті, жауынгер халық мекендейтінін, оңтүстік тарапқа жылжу мүмкін емес екенін баяндаған. Сібірдің оңтүстігі – Қазақстанның солтүстігі екенін ескерсек, «Ресейдің сыйлығы» деген өтіріктің өрге баспайтынын анық аңғарамыз.
Ресей империясы 1781 жылы Абылай хан көз жұмған соң ғана Қазақ хандығын өзіне қарата бастады. Келімсектерді ерікті және еріксіз түрде солтүстік аймаққа қоныстандырып, Есіл өзені бойындағы шұрайлы аңғардан қазақтарды күшпен ығыстырды.
Айтпақшы, Вячеслав Никоновтың шулы мәлімдемесінен бір күн бұрын Мәскеудегі Қазақстан елшілігінің қақпасына «Солтүстік Қазақстан – орыстың жері» деп жазылған баннер ілініпті. Сәйкестік пе, әлде алдын ала дайындалған шоу ма, білмейміз. Бір білетініміз – СҚО ешқандай да орыстың жері емес. Рас, солтүстік өңір тарих тәлкегіне ерте түсіп, Ресей отаршылығына ұшырады. Бірақ оны орыстың атамекені деп меншіктеу – надандыққа пара-пар қылық. СҚО аумағын ежелден арғынның атығай, қарауыл рулары, керей мен уақтың тайпалары жайлаған. Осы рулардың батырлары мен билері туған жерін ерлікпен қорғаған. Бұл жөнінде қаншама жазба дерек, жыр-дастан, аңыз-әпсана сақталған.Ешқандай мазмұн жоқ
«Жеріңнің аты – еліңнің хаты» демекші, жер-су атауларының өзі қазақ тарихынан сыр шертеді. Дүниежүзінің қай қиырына барсаңыз да, топонимдер сол жердің табиғи құжаты саналады. Отаршылдар солтүстік өлкедегі жер-су атауларын шамамен 230-250 жыл бұрын орынсыз өзгертуге кіріскен. Әскери губернатор Г.Меньшиковтың отарланған елді мекендердің қазақша атауларын орысшаға алмастыру туралы бұйрығы 1774 жылғы 1 қаңтардан орындала бастаған. Мәселен, Омбы уезіндегі Атқы-Мөнтік-Сары Қарауыл болысының атауы Николаев болысы, Петропавл уезіндегі Матақай-Сыбан-Керей болысының атауы Пресногорьковская болып әкімшілік зорлықпен өзгертілді. Осы атаулар әлі күнге дейін отарлау саясатының ескерткішіндей мұрты бұзылмастан мызғымай тұр. ХІХ ғасырдың ортасына дейін Ресейде жарияланған географиялық карталарда «Есіл шебі» немесе «Ащы көлдер шебі» деп аталатын бөліктен оңтүстікке қарай «Қазақтардың жері» деп көрсетілген.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев 1998 жылы зиялы қауым өкілдерімен кездесуінде: «Ономастикалық саясатты босаңдатуға болмайды. Жалтақтай беретін ештеңе жоқ. Отаршыл заманды еске алып, халықтың намысына тиетін атауларды да, тілдің өзіндік заңдылығын, табиғи үндестігін бұзып тұрған атауларды да ауыстырмай болмайды» деген еді. Содан бері жиырма жылдан асты. СҚО-дағы 13 аудан, 689 ауылдың небәрі 237-сі немесе 34 пайызы ғана қазақшаланыпты.
Жалпы, Никонов тәрізді шовинистер «ана жер де біздікі, мына жер де біздікі, бүкіл дүние біз үшін» деген астамшыл көзқарасты ең бірінші орыс жұртының санасына сіңіруге тырысатын секілді. Қырым аннексиясына дейін Ресейде «Қырым біздікі еді» деген сыңайдағы дау-дамай жиі қозғалатын. Ақыры алғышарттар пісіп-жетілген сәтте Ресей билігі Қырымды жаулап ала салды.
Теріскейдегі көрші қанша жерден стратегиялық әріптес, одақтас болса да, телісі мен тентегін тыймайтыны алаңдатады.Ресей саясаткерлерінің Қазақстанның аумақтық тұтастығына күмән келтірген пікірлері етек-жеңімізді жинап, ықтият болуға мәжбүрлейді. Популистердің ұшқары пікірлері У.Черчилль айтқан «мемлекеттік мәңгі одақтасы жоқ, тек мүддесі ғана болатынын» тағы да дәлелдеп тұр.
Еркебұлан Нұрекеш
