Қазақстанда қаңтардың басында сұйытылған газ бағасының қымбаттауынан қарсы наразылықтан соң елде тәртіпсіздік болып, билік төтенше жағдай жариялады. Елдің қазіргі президенті Қасым-Жомарт Тоқаев позициясын нығайта түсті. Тоқаев билікті қалай шоғырландырып жатыр? Елдің экс-президенті Нұрсұлтан Назарбаев неге көрінбей кетті? Тоқаевтың сөзі неге қатқыл және ол не үшін ҰҚШҰ көмегіне жүгінді? Оның «белсенді сымақтар» мен еркін БАҚ туралы сөзі нені білдіреді? Осы сауалдарды Қазақстандағы адам құқығын қорғау бюросының жетекшісі Евгений Жовтиске қойдық.
Азаттық: Кейінгі күндері елдегі көп жағдайды өзгерткен оқиғалар: наразылық, тәртіпсіздік болды. Төтенше жағдай жарияланды. Билік теракт жайлы айтты. Қоғамда элита арасындағы тартыс туралы да айтылды. Сіздіңше, елде не болып жатыр?
Евгений Жовтис: Мұнда бірнеше фактор бар. Біріншіден, ашу-ыза шегіне жетті. Бұған қоса, билікке легитимділік жетпейді, сенім мен қолдау жоқ. Күштік құрылымдарға да сенім жоқ. Біздегі сайлау сайлауға ұқсамайды. Бұған дейін билік елдегі жағдайды бақылап отырғанымен, осының бәрі билік пен халық арасын қатты алшақтатты. Пандемия мен мұнай бағасының құлдырауы да қатты әсер етті. Кейбір адам жұмысынан айырылды, табысы азайды. Мұның көбі – қазақтілді жастарға, үлкен қалаға ауылдан келген жастарға қатты соққы. Бұл – бірінші бағыт.
Екінші бағыт – кландар мен элиталар арасындағы қақтығыстар. Белгілі бір элиталы топтар бір-бірімен қақтығысып жатыр. Кейбірінің криминалмен байланысы бар және толық қаруланбаса да жартылай қаруланған күштері бар. Үшінші бағыт – белгілі бір мақсаттары бар ислам радикалдары.
Бұл үш бағыттың елдегі жағдайға қандай мөлшерде әсер еткенін дөп басу айту қиын. Бірақ бір нәрсе анық, тонау, тәртіпсіздік ашуланған жастармен қатысты. Олар әлеуметтік лифтіден айырылған, әлеуметтік-экономикалық жағдайдың қиындығынан зардап шеккен.
Ал әкімдікке шабуыл жасап, әуежайды басып алу фактісі көбіне екінші және үшінші бағытқа жатады.
ЭКС-ПРЕЗИДЕНТТІҢ ҮНСІЗДІГІ ҺӘМ ҚАЗІРГІ ПРЕЗИДЕНТТІҢ ӘРЕКЕТІ
Азаттық: 5 қаңтарда Тоқаев Назарбаев «өмір бойы басқарады» деген Қауіпсіздік кеңесін өз қолына алды. Ал экс-президент Назарбаев жұрт алдына шықпай кетті, тек баспасөз хатшысы елде екенінжәне Қауіпсіздік қызметі төрағалығын өз еркімен берді деген хабарлама жариялады. Қауіпсіздік қызметінің төрағалығын бұлай беру заңды ма?
Евгений Жовтис: Алдымен Конституцияға, одан кейін Қауіпсіздік кеңесі жайлы заңды қарастырайық. Конституцияда Қауіпсіздік кеңесін қазіргі президент құратыны жазылған. Бұл – президенттің органы. Ал Қауіпсіздік кеңесі туралы заңда бірінші президент өмір бойы төрағасы деп бекітілген. Төтенше жағдай кезінде Назарбаев төрағалықты Тоқаевқа берсе, бұл жерде ешқандай мәселе жоқ деп ойламаймын. Бірақ 8 қаңтарға дейін Назарбаев туралы хабар болмады. Елде қайғы және осындай жағдай болып жатса да, экс-президент үнсіз болды, хабарлама да шықпады. Кейін баспасөз хатшысы шығып, Назарбаевтың әлемдік лидерлермен тілдескенін, Тоқаевпен байланысып отырғанын жазды. Бірақ біз экс-президенттің бір ауыз сөзін оқымадық, экраннан да көрмедік. Баспасөз хатшысының жазбасы ғана бар. Мұның бәрі бір саяси ойындай көрінеді. Бірінші президент жайлы хабарлама кеш болса да ақпарат алаңына шығуы бір элитаның екіншісіне жіберген сигналы сияқты.
Азаттық: Елдегі жағдайда алаңдататын басқа да факторлар бар ма?
Евгений Жовтис: 8 мыңға жуық адам ұсталды дегенді естідік. Ұсталғандармен не болып жатқаны, оларды қайда ұстап отырғаны, құқықтары сақталып жатыр ма сол жағы белгісіз. Біздің ұйыммен ұсталғандар мен олардың жақындары байланыспады. Ұсталғандар арасында тонаушылар мен өртегендерден бөлек басқа да адамдар бар деп ойлаймыз. Кездейсоқ адамдар да, бейбіт митингіге шыққандар да болуы мүмкін.
Қырғызстандық музыкантпен болған шу (қазақстандық арналар 90 мың теңгеге митингіге қатысуға келген қырғызстандықты көрсеткен, кейін ол осы елдегі белгілі музыкант Викрам Рузахунов болып шыққан еді. Туыстары оны азаптаған деді, ал Қырғызстан Қазақстанға нота жолдады – Ред.) мен адвокаттардан хабарың жоқтығы алаңдатады.
Президент наразылық бейбіт түрде басталды десе де, Ақтөбе, Атырау, Семей және басқа қалаларда талаптар әділ болса да, бейбіт митингіге қатысқандарды ұстай бастады. Оларды әзірге бірнеше күнге әкімшілік қамауға алды. Мені қатты алаңдататыны, бейбіт митингіге шыққандарға қарсы түрлі теріс риторикалар пайда бола бастады. Мен бұл тұста зорлық жасап, әкімдікке шабуыл жасағандар туралы айтып тұрғаным жоқ. Кейбір белсенділерге ауыр айып тағылып жатқаны жайлы сөздер шыға бастады. Бұл мені қатты алаңдатады. Олай жасауға болмайды, себебі бұл — бейбіт азаматтық қоғам мен бейбіт оппозицияны қылмыскерге айналдыру.
Азаттық: ҰҚК басшылығы отставкаға жіберілді. 5 қаңтарда Тоқаев ҰҚК төрағасының бірінші орынбасары етіп Мұрат Нұртілеуді тағайындады. Бұған дейін бұл қызметті Назарбаевтың жақыны Самат Әбіш атқарды. 7 қаңтарда ҰҚК Әбіштің ұсталғанын жоққа шығарып, оны бірінші орынбасар деп көрсетті. Төрағаның бірінші орынбасары қызметін екі адам атқара ала ма?
Евгений Жовтис: ҰҚК құрылымы ұлттық қауіпсіздік туралы заң мен ішкі құжаттармен анықталады. Онда бірінші орынбасар бір я екі адам болуы мүмкін.
Қазіргі жағдайда мені ҰҚК көп уақыт бойы бейбіт адамдар мен саяси оппозицияға, қоғамдық ұйымдарға қысым жасауға, аңдуға көп уақыт пен қыруар ақша бөлгені алаңдатады. Мұны 20 жыл бойы көрдік. Басынан бастап барлығын жаппай бақылауда ұстаудың қажет емесін, шынайы қауіппен ғана күресу керегін айттық.
Шынайы қауіпті, шабуылды көрдік. Бірақ ҰҚК реакция танытпады. Осыдан шығар қорытынды, ҰҚК ештеңе білмей жіберіп алды я ҰҚК бірдеңе біліп, басқарды және ешқандай шара қолданбады.
Осы жағдайда мен үшін ҰҚК-ны кім басқарғаны, төрағаның неше орынбасары болғаны маңызды емес. Комитеттің совет заманынан қалған саяси полиция қызметінен арылып, қауіп қатермен күресететіндей жаңарғаны маңызды.
Азаттық: Елдің ішінде қақтығыс болып жатқанда ҰҚШҰ әскерін кіргізу заңды ма? Бұл қандай да бір қауіп төндіре ме?
Евгений Жовтис: Бұл идеяға өте сақтықпен қараймын. Себебі кез келген қақтығысты интернационализация жасау, меніңше, қате. Қазақстан билігі мен арнайы қызметтердің жағдайды бақылауға алуға күші жеткілікті деп ойлайтынмын. Ал ҰҚШҰ күштерін кіргізу белгілі бір кезеңде Тоқаевқа пайдасы тиді деп ойлаймын. Біріншіден, ол арнайы қызметтердің кейбір аймақтардағы жағдайды бақылауға алатынына, адалдығына күдіктенуі мүмкін. Екіншіден, жағдайдан элитааралық қақтығыс байқалды, ал Тоқаев осы тұста ресурсының жеткілікті екенін, Ресей президенті Путиннен қандай да бір қолдауы бар екенін көрсеткісі келгендей.
Егер ҰҚШҰ күштері осы аптада я келесі аптада елден шықса Тоқаевқа плюс, себебі ҰҚШҰ күштерінің келуі елдің тәуелсіздігіне төңген қауіп деп жатыр. Ал әскерилер тағы біраз уақытқа қалса, Тоқаев теріс әсері көп болмақ.
РИТОРИКА ӨЗГЕРДІ МЕ?
Азаттық: Көп адам «Естуші мемлекет» концепциясының авторы Тоқаевтың риторикасы кейінгі күндері өзгергенін байқаған. Ол басында демонстранттармен диалог жайлы айтты, кейін ескертусіз атуға бұйрық берді. Мұның артында не тұр?
Евгений Жовтис: Тоқаевтың риторикасы кейін тағы өзгергенін баса айтар едім. Ол бейбіт митингіге шыққандардың талабын естідік деді және шешуге тырысты. Бұл жерде бәрі қиын. Тоқаевтың тәртіпсіздікке қатысты реакциясы қатал болды, себебі Алматы мен бірнеше қала екі-үш күн бойы бақылаудан шығып кетті, әкімдіктер өртенді. Осы тұста не айтуы керек еді? Сондықтан «халықаралық террористік бандалар» термині шықты. Кейін риторика салмақтырақ болып, «террористер» және «бандиттер» дей бастады. Бұл – көшедегі тәртіпті орнатуға деген талпынысқа реакция. Себебі халықтың көбі қауіпсіздіктеріне кепілдік пен қатаң мәлімдемелер тыңдағысы келді.
Азаттық: Тоқаевтың «ескертусіз ату» туралы бұйрығы қаншалықты заңды?
Евгений Жовтис: Әрине, заңға сай келмейді. Меніңше, мұның саяси риторикасы басым. Тоқаевтың мұнысын саяси сөз деп қарастырамын. Бұл қатаң естілгені түсінікті. Бірақ ескертусіз ату заңсыз. Заң бұған рұқсат бермейді. Заңға сай, құқық қорғау органдары қызметкерлері мен азаматтардың өміріне тікелей қауіп төнгенде ғана атуға болады.
Әрине, қарулы қарсылық болғанда күштік құрылымдардың мүмкіндігі көп, бірақ біздің заңымызда қай кезде күш қолдану керегі жазылған. БҰҰ-ның негізгі қағидаларынан бастап, халықаралық стандарттар да бар.
Азаттық: Тоқаев мәлімдемесінде елдегі жағдайға деструктивті күштерден» бөлек, «ойына келгенін айтатын» «белсенділер» мен «құқық қорғаушыларды» айыптады. Бұл сөзімен не айтқысы келді?
Евгений Жовтис: Меніңше, бұл – саяси жанрдағы сөз және бірқатар белсенділер мен құқық қорғаушылар бейбіт митинг туралы заңды сынағанына ашулану. Мен қазірше бұл мәлімдемені саяси риторика арқылы ашуын шығарып алу деп қарастырамын. Біз қазіргі болған жағдайдың қайғылы екенін, әділетсіз екенін атап айттық. Құқық қорғаушылар адам құқығын қорғаумен айналысып жүр. Олар митингіге қатыспады, біздің мақсатымыз адам құқығының сақталғанын, бейбіт митинг құқығын бақылау. Сондықтан құқық қорғаушыларды шүйлігудің қажеті жоқ. Бірақ қарау керек, бұл сөз жүзеге аспайды, халықаралық БАҚ, құқық қорғаушылар мен белсенділерге қысым жасалмайды деп үміттенемін. Алда жағдай не болатынын парламентте не айтылатынына, премьер-министр кім болатынына, президент қандай бағдарлама қабылданатынына қарау керек.
Азаттық: Енді бейбіт митингілермен не болады? Билік жұртқа «қараңдар, бейбіт митинг неге алып келетінін» дегенді меңзеп жатыр.
Евгений Жовтис: Бейбіт митинг өткізу құқығы тәртіпсіздікке әкеледі деп айту ақымақтық. Биліктің мақсаты, біріншіден, мәселені уақытында шешу, бейбіт наразылармен дұрыс диалог құру. Екіншіден, радикал және агрессивті топтардың әрекетін анықтайтын жеткілікті күш жасақтау.
Азаттық: Тоқаев тәуелсіз БАҚ-тардың «арандатушылық рөлін» айтып қалды. Ол «жала жапқан» материалдарды тауып, шара қолданатынын ескертті. Бұл қысым күшейетінін білдіре ме?
Евгений Жовтис: Нақты айту өте қиын. Ресей мен Беларусьте мұндай болды. Бір жағынан президенттің айналасындағы адамдар, Еуропа одағы, АҚШ пен Батыс елдері бұл райынан қайтара ала ма, оны да қарау керек. Себебі бұлай жасаса салдары болады.
Азаттық: Тоқаев кейінгі кезде қатал сөйлей бастады. Бұған дейін ол сөздерін сыпайы айтатын еді.
Евгений Жовтис: Бұл Тоқаевтың күшейіп келе жатқанын көрсетеді. Қазіргі жағдай билікті шоғырландыруға, кадрлық өзгерістерге мүмкіндік беріп жатыр. Бұрын олай жасай алмайтын. Сондықтан оның риторикасы қатқыл, сенімді болып жатыр. Бұл – қос билік жүйесінен шығуға үлкен мүмкіндік. Бұлай айтқаныма кешірерсіздер, бірақ ол қос билік жүйесінде кіші серіктес болған еді. Бәрібір билікті күшейту, орталықтандыру болады. Бастысы, бұл авторитаризмнің күшеуіне әкелмесе болды. Оның орнына халықпен кері байланысатын, диалог жүргізетін пайдалы құралдар шыққаны жөн. Тоқаев қандай жол таңдайтынын көреміз.
