Басты Әдебиет Тамырдың орнын – темір, сезімнің орнын – сотка, мейірімнің орнын – меритократия...
Әлем халқы рухани, моральдық апатқа тап келді. Тамырдың орнын – темір, сезімнің орнын – сотка, мейірімнің орнын – меритократия басты…
Қазақтың майталман математигі, ғалым Асқар ЖҰМАДІЛДАЕВ ағамыз «Технократтық елге айналмай, қазақ ел болмайды» деп, «айттым – бітті, кестім – үзілді» дегендей тұжырым түзіп, мақала жазыпты. Не дейді Асағаң, бір сөзін шығындамай, толық-түгел оқып көрейікші…
Асағаң бүй дейді: «Мысалға, қазақ үлкен кісіні «сіз» деп сыйлайды. Ал, Швецияда үлкен кісіге «сен» деуің керек. Егер оған «сіз» деп айтсаңыз, ол сізге қатты өкпелеуі мүмкін. Логика мынандай: «Адамның барлығы тең. Маған «сіз» дегеніңіз мені кемсіткеніңіз. Мұның жасы үлкен, сондықтан, күш-қуаты аз, ақылы кем. Демек, болашағы жоқ деп кемсітіп отырсыз» – дейді. Мінекей, шведтің логикасы осындай. Бұған қарап «шведтің логикасы» жақсы, «қазақтікі жаман» деген қорытынды шыға ма? Жоқ. Иә болмаса, «қазақтың логикасы жақсы», «шведтің логикасы жаман» деген қорытынды шыға ма? Жоқ. Бұдан шығатын қорытынды – әр елдің салты басқа, иттері ала қасқа. Демек әр елдің, әр ұлттың мақсаты – өзінің әдет-ғұрпын, өзінің үрдісін заман талабына ұштастыра білу. Мен мұны былай деп айтамын: Қазақ ел болып қалу үшін технократтық елге айналу керек. Технократтық елге айналмай, қазақ ел болмайды. «Ұлттық намыс, ұлттық рух» деген сөзді қазақ көп айтады. Мұның барлығы технократтық реформа болмай, бос сөз болып қалады. «Рух» деген не өзі. «Ойбай, рух қайда?» – деп, сіз күніге жүз рет айқайлаңыз. Не өзгереді? Бір бес минутқа сіздің рухыңыз көзін ашар: «Әй, не болып қалды, бұл не шу?» – деп. Содан кейін қайтадан қалың ұйқыға кетеді. Рухыңыз ұйықтамай, мүлгімей, сергек жүру үшін оның артында бір тірек болу керек. Бұл тірек – технократтық. Яғни, қазақты өзгелерге мойындататын өзінің жасайтын бірдеңесі болу керек. Қазақ деген – ақылды халық. Мінекей, «жасаған заттарын қараңыз» дегізетіндей. Мысалға, «жапондық сапа» дейтін ұғым бар. Ол не? «Тойотаны» айтайық. Оны жұрттың барлығы алады. «Сониді» айтайық. Оған деген сұраныс сұмдық. Жапон компьютер жасаса, бүге-шігесіне дейін керемет қылып, түбін түсіре жасап шығады. Сондықтан, жапондық өнімге – жұрттың барлығы басын иеді. Тағы бір мысал. «Жапонның жазушысы» мықты дейді. Мураками дейтін қаламгер бар, оларда. Қазақта Дулат Исабеков дейтін жазушы бар. Салыстыра түссек, Дулат ағамыздың таланты – Муракамидің талантынан асып түспесе, еш кем емес. Бірақ, жұрттың барлығы Муракамиді біледі, Дулат ағамызды қазақтан өзге ешкім білмейді. Неге олай? Бұл жерде тағы да – Абайға оралуымыз керек. Шәкәрім қажы «Ибраһим мырза хәкім еді. Данышпан еді. Әттең, тұрған жері қазақтың іші болғандықтан, ұлылығы көрінбеді, қадірі азырақ білінді» – дейді. Дулат ағамыз да – қазақтың мықты жазушысы. Бірақ, қазақтың арасында жасағандықтан, қадірі азырақ білініп тұр. Неліктен? Өйткені, жапонның «тойотасын» айттық, «сониін», компьютерін айттық. «Жапондық сапа», «жапондық іс» дейтін ұғым бар. Дүниеде жапондар жасаған өнім жайында «бұл керемет, сапалы» деген түсінік қалыптасқан. Сондықтан, жапон болғандықтан да, Муракамиді «мықты жазушы» деп таниды. Егер қазақтар да мықты бір компьютердің түрін ойлап тапса, не бір автокөліктерді жасайтын болса, онда бізге де қатысты осындай бір түсініктер қалыптасар еді. «Қазақ ісі», «қазақы сапа» деген ұғым пайда болар еді. Сонда бұл сапаның – басқа да салаларға септігі тиер еді. Сонда барып, Дулат ағамыздың аты әлемге жайылар еді. Ал, енді біреулер айтады: «Технократтық болмасақ та, дүниеден құрып кетпейміз» деп. Бұл да – рас. Құрымаймыз. Бірақ, дүниеде елдің – екі түрі болады. Жетекке жүретін ел және жетектейтін ел. Мысалға, АҚШ, Ұлыбритания, Жапония сияқты елдердің басты мақсаты – керемет компьютерлерді шығару да, өзге елдердің мақсаты – солар шығарған компьютерлерді сатып алу. Қысқаша айтқанда, олар «өндіруші» ел де, қалғанының барлығы солардың өнімін «тұтынып», «жетегінде жүретін» елдер. Бұл дегеніміз – экспансияның жаңа түрі. Оны былай түсіндірейін. Мысалға, рухани байлықты алып қарайық. Бұл мәселе – Жапонияда болуы мүмкін. «Жұрттың барлығы технократ болып кетті, рухани құндылықтар құлдырады» – деп, ол жақта біреулер мазасыздануы мүмкін. Ал, бізге не керек, ол? Мықты елдер айтады: «Сен менің тауарымды сатып ал, міндетің сол. Қалған уақытыңды «Рухани байлық қайда кетті, тілдің халі негі мүшкіл?» – деп, өткізе бер. Осыны анықтау үшін жиналыс жаса, конференцияларды үзбей өткіз, даулас, таласқа түс, ойбайға сал. Бірақ, біреуің «гайка» бұрама, біреуің компьютер шығарма, көлік құрастыруды үйренбе. Мұның барлығын сен бізден алсаң болады» – дейді. Өкінішке орай, біздің зиялы қауым осыны түсенбей отыр. Бұл қазаққа – өте қауіпті нәрсе. Тағы да айтам. Қазақ – қазақ болып қалу үшін, ең алдымен, технологиялық және технократтық жетістікке жету керек. Мұндай жетістік болатын болса, жас баланың өзі мұны мақтаныш тұтатын болады. Өйткені, іс – сөзді бастайды. Қазір қазаққа ең керек нәрсе – технократтық көзқарас, технологиялық жаңалық және осының барлығын Абаймен, ұлттық бағыттағы тәлім-тәрбиемен ұштастыру.
Мұндайдың мүмкін екенін – әлемдегі озық ойлы елдер дәлелдеп берді. Мысалға Кореяны, Малазияны, Жапониядай елдерді алып қарайық. Бұлар қанша жерден мықты компьютер жасаса да, өздерінің ұлттық салт-санасын алтын құсап сақтап, дамытып отыр. Жапондарда «калиграфия» деген өнер бар. Бұл – «әдемі жазу» деген сөз. ««Әдемі жазу» кімге керек?» – деп, қазақ оны түсінбейді. Есесіне, бізде – айтыс өнері бар. Біз кейде мақтанамыз: «Айтыс – қазақта ғана бар, басқа ешкімде жоқ, деп. Неге ешкімде жоқ? Өйткені, ол – ешкімге керек емес. Бұдан шығатын қорытынды – әркімнің менталитеті, сана-сезімі, әдет-ғұрпы бөлек болады. Анаған-мынаған далақтай берудің де қажеті жоқ. Абайдың сөзі бар тағы да. «Ақсақал айтты, бай айтты. Кім болса мейлі, сол айтты. Ақылменен жеңсеңіз» дейді. Мінекей, біз осы сөзді ұмытпауға тиіспіз. «Анау айтыпты, мынау бүй депті» деп, анадан бір жұлқып, мынадан бір жұлқудың керегі жоқ. Сіз өзіңіздің әніңізді, күйіңізді сақтаңыз. Сіз жеті атаңызды білу дәстүрін дәріптеңіз. Осының барлығын сақтай отыра, жаңа заманға бейімделіп, технократтық елге айналыңыз. Сонда ғана қазақтың болашағы болады…»
АЛДЫМЕН, атам қазақ та «Адамның барлығы тең» екендігін білген, мойындаған, сондықтан, «Еңкейгенге – еңкей, ол – әкеңнің құлы емес. Шалқайғанға – шалқай, ол – құдайдың ұлы емес» деген, яғни, «шведке» немесе «ағылшынға», әлде, тағы «басқа біреуге ұнамайды» екен деп, бабамыздың асыл әдет-ғұрпынан бас тартпаймыз: «Үлкенге – құрмет, кішіге – міндет», дейміз…
СОСЫН, ««Рух» деген не өзі?» – дейді, Асағаң. Рух – адамның жаны, рухани жүрегі. Рухани жүрек – аурушаң, науқас болса, ешкімге «технократтық дүмпу» жәрдемдесе алмайды. Рухты жоғалту – рухани жүрегіңді жоғалту, демек, сен тірі өліксің: физикалық денең, жүрегің, аяқ-қолың бар, рухың – мүрде болып қалған. Сондықтан, рухсыз адам – бітім-болмысы жарымжан адам, бәлкім, ол «тойотада» келе жатып, «сониді» көруі не тыңдауы мүмкін, бірақ, бұл байғұс қоқыс жәшігі секілді түскен нәрсені сыртқа шығарумен ғана айналысатын, қазақша айтқанда, қарынының қампиғанын, құйрығының жалпиғанын қанағат тұтқан көлеңке… «Ұлттық намыс» туралы үндемесем деймін, үндесем – сен де жылайсың, мен де жылаймын…
БҰДАН КЕЙІН, маған салсаңыз, адамзат танып, «аузын ашқан» жапон Харуки Муракамидің «Атжалмандарынан» – өз ағам қазақ Дулат Исабековтің «Қарғыны» қырық есе артық. Тіпті, Харукидің «Ауланған қойлары» да біртүрлі жат, темір-болаттан жасалған жансыз денелер секілді. Ал, Дулат ағамның «Қара шаңырағы» – өз үйім-өлең төсегім… Әрине, әлем әдебиетіндегі жаңашылдық бағыт, оқшау ойлар, көркемдік тың толғау, сюжеттік серпіліс т.б. артықшылықтар Харуки Муракамиде бар болуы әбден ықтимал, бірақ, өзіміз жапон тілін білмейміз (жат тілдің бәрін түсіну – міндет те емес), шығармаларын орыс тіліндегі аудармасынан білдік. «Аһ» ұрып, естен тана қоймадық…
ТАҒЫ АЙТПАҒЫМ, «Жетекке жүретін ел және жетектейтін ел» деген дұрыс қой, шындық нәрсе. Бірақ, қазақтың баласы еркіндігін енді алып, есін жиып үлгермей жатыр. Халықтың тоқсан пайызының миы мен санасы – аса қауіпті науқас орыс вирусынан тазарған жоқ. Мұны аз десеңіз, ағылшын мен қытайдың (аракідік, арабтың…) вирустарын үстемелеп жатырмыз. Қазақтың, жастардың санасын ауру вирустардан құлан-таза тазарту керек. Бұл – ұзақсонар әңгіме. Бір-ақ мысал: өзінің көне тарихында да, жаңа тарихында да қазақ – ешкімге арқа сүйеп, етегінен жабысқан жоқ. Атышулы «Алтын орда» империясының тікелей мұрагері – қазақ ешкімнің алдында тізесін толық бүкпейді. Мұным – асыра мақтану, пафосты әсірелеу емес, бұл – кәрі тарихтың ащы шындығы!
Демек, қазақтың баласы әлі-ақ талай «тойоталар» мен сансыз «сониларды» ойлап-табады. Бұған сену керек, әрбір қазақ сенуі керек. Бірақ, сол талай «тойоталар» мен сансыз «сониларды» ойлап-тапқан қазақ – тірі өлік емес; «ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек» (Абай) иесі – рухани жүрегі тірі, мейірімі мол, рухы қуатты АДАМ болуы керек. Темірді танып, тамырын тәрк еткен ұрпақ – бізге керек емес.
Меніңше, жалған дүниеде АДАМ үшін ең қымбаты – АДАМ. Демек, ең бастысы, адамдардың арасындағы қарым-қатынас. Жәй, қарадүрсін қатынас емес, шынайы адами қатынас, иманды, жылы қатынас. Мұндай қатынас – шынайы мейірім мен қайырымға ғана негізделеді. Ешқандай ғылымың да, техникаң да – адамның Алла Тағала нығмет қып берген – адами қасиетінен артық емес. Сондықтан, ертеңіңді қайдам, бүгініңнің өзінде адамға ең қажеті – гаджет емес, бір-біріне деген мейірім. Ал, «технарлардың» мейірімді алмастыратын – «таңғажайып» құралғы-қондырғы ойлап-табатындығына күмәнім бар!
Мейірімін жоғалтпаған адам үмітін де үзбейді…
Қажымұқан ҒАБДОЛЛА
(Меритократия дегеніміз – әлеуметтік шығу тегіне және қаржылық ауқаттылығына тәуелсіз, басқарушы лауазымдарды ең қабілетті адамдардың иеленуін ортаға қоятын басқару қағидасы. Әйтпесе, меритократия ұғымымен бюрократия мен технократияны жоюға септігін тигізетін қоғамды басқарудың жаңа принципі аталады).
